ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ ਦਾ ਉਹ ਖ਼ੂਨੀ ਮੰਜ਼ਰ, ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ
India-Pakistan Partition:ਵੱਖਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਪਰ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਕਈ ਸੂਬੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਾਅਰੇ (16 ਅਗਸਤ 1946) ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਈ।
ਵਧਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਿਨਾਹ, ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕ੍ਰਿਪਲਾਨੀ ਨਾਲ ਇਹ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ‘ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੁਰੰਤ ਇਸ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਅਪੀਲ ਦੀ ਰਸਮੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਧਾਰਮਿਕ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਵੰਡ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬਰਬਰਤਾ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਅਧਿਆਇ ਹੈ।
ਵੱਖਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਪਰ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਕਈ ਸੂਬੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਨਾਅਰੇ (16 ਅਗਸਤ 1946) ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਈ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਂਗਰਸ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਈਵਾਨ ਜੇਨਕਿੰਸ ‘ਤੇ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ।
ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਦਾ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਪੱਤਰ
ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1947 ਨੂੰ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੇਨਕਿੰਸ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਿਆਕਤ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਾਰਟੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
Photo: Getty Images
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਲੀਗ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ
ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਗਵਰਨਰ ਜੇਨਕਿੰਸ ਨੇ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਨੋਟ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀ “ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ” ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲੀਗ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡੇਗਣਾ ਸੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੇਖਕ ਇਸ਼ਤਿਆਕ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ “ਪਾਰਟੀਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਇਨ 1947: ਏ ਟ੍ਰੈਜੇਡੀ, ਏ ਥਾਊਜ਼ੈਂਡ ਸਟੋਰੀਜ਼” ਵਿੱਚ ਜੇਨਕਿੰਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, “ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਅਤੇ ਅਟਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੇਹਲਮ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸੜ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ।”
ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਸੁੰਨਤ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਚੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
Photo: Getty Images
ਇੱਕ ਛੇ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ
ਗਵਰਨਰ ਜੇਨਕਿੰਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੀਗ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਈ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ।
ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਾਜ਼ਾ ਅੰਕੜਾ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਿਮ ਅੰਕੜਾ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰਕੂ ਅਨੁਪਾਤ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਛੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ।
ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਢਾਂਚਾ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੀਗ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਾਹਲੇ ਸਨ।
ਮੁਸਲਿਮ ਅਫ਼ਸਰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਅਫ਼ਸਰ ਆਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਜੇਨਕਿੰਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਕਿਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਗੇ? ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਆਈ.ਸੀ.ਐਸ. ਅਤੇ ਆਈ.ਪੀ. (ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ) ਅਫ਼ਸਰ, ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡਣ ਲਈ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਗੇ। ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਸੰਭਾਵਿਤ ਅਪਵਾਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਿਤੀ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਆਮ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫਿਰਕੂ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਤਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
Photo: Getty Images
ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਣ ਲਈ ਉਕਸਾ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਭੜਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਜੇਨਕਿੰਸ ਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਅਟੱਲ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਲਤਾ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। 1 ਮਈ ਨੂੰ, ਜੇਨਕਿੰਸ ਨੇ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਵੰਡ ਬਿਲਕੁਲ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜਿਨਾਹ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। 1 ਮਈ 1947 ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ “ਡਾਨ” ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ‘ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਿਹੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।” ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਦੇ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਆਪਣੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਹੋਰ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ।
ਜਿਨਾਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ
ਜਿਨਾਹ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਜਾਰੀ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਲੀਗ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਨਾਹ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਤੇ ਸੀ। ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਇਰਾਦਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਹੱਲ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਸਭਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰੈਸ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਅਤੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਠੋਸ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣਗੇ। ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵਾਜਬ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ।
Photo: Getty Images
ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਪੀਲ ‘ਤੇ ਵੀ ਝਿਜਕ
ਕਤਲ, ਲੁੱਟਮਾਰ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਬਲ ਸਾਰੇ ਬੇਅਸਰ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਜਿਨਾਹ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਰਤਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਅਪੀਲ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜੋ ਤਣਾਅ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਗਾਂਧੀ ਤੁਰੰਤ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਪੀਲ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੇ.ਬੀ. ਕ੍ਰਿਪਲਾਨੀ ਅਤੇ ਲੀਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਦਸਤਖਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਨਾਹ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ।
ਵੰਡ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਮੀਦ
ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 10 ਤੋਂ 30 ਲੱਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ। ਲਗਭਗ 1.75 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਕੰਬਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਜਾਂ ਸੁਣਦੇ ਹਨ।
ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਅਸੀਂ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।” ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿੜ, ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਪਟੇਲ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਗਲਤ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਅਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਇਸ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ – ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ – ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ।
ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਬਾਅਦ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਸਹੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੀ ਗਲਤ ਕੀਤਾ। ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ, ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਮਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਪਰ ਇਸੇ ਸਵਾਲ ‘ਤੇ, ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ 9 ਜੁਲਾਈ 1948 ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਪੱਤਰ ਦੁੱਖ, ਚਿੰਤਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਛਤਾਵੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਹੋਈ ਜਿੱਤ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ, ਇਹ ਸਾਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ, ਕਿ ਦੁਸ਼ਟ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਲਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕੁਝ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਦਰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ?
ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਵੰਡ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਦਰਦਨਾਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਇੰਨੇ ਭਿਆਨਕ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਝੌਤੇ ਜਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।
