Pandit Jawaharlal Nehru Birth Anniversary: ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ… ਕੀ ਸੱਚੀ ਧਰਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਨ ਨਹਿਰੂ ?

ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ 21 ਜੂਨ 1954 ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਸੀਅਤ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।” “ਮੈਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਸਮ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪਖੰਡ ਹੋਵੇਗਾ।” ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਪਰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਿਉਂ?

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੈਬਨਿਟ ਸਹਿਯੋਗੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰੀ ਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ 4.25 ਲੱਖ ਵਾਰ ਮਹਾਮਰਿਤੁੰਜਯ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਨਹਿਰੂ ਖੁਦ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੈਬਨਿਟ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਟੀ.ਟੀ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮਾਚਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸੱਚ ਕੀ ਹੈ?

ਪਰਲੋਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖੋ

1929 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਹਾਉਣ ਦਾ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਬੋਲਣ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹਾਂ? ਪਰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸਾਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਤਾ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਭੰਨ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਖੁੱਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਵਿਆਸਤ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਕਾਫੀ ਹੈ।”

ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ

ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਜੁੜੋ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਲਗਾਤਾਰ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਗਠਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ, ਕਠੋਰ ਸਿਧਾਂਤ, ਕੱਟੜਤਾ, ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ ਗੁਆਨਾ, ਜਾਣੋ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕੀ ਹੈ ਸਬੰਧ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਉਹ ਫੈਸਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਨਾਰਾਜ਼

ਵਰਕ ਫਰਾਮ ਹੋਮ ਨਾਲ ਘਟੇਗਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਾਣੋ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਮਾਹਿਰ

ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇਹੀ ਸੋਚ 21 ਜੂਨ 1954 ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਆਪਣੀ ਵਸੀਅਤ ਵਿਚ ਵੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਸਮ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪਾਖੰਡ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿਲਾਰਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣ। ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਸਥੀਆਂ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਗੰਗਾ-ਯਮੁਨਾ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਇਹ ਲਗਾਵ ਵਧਦਾ ਗਿਆ।

ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਸੀਅਤ (pic Credit: nehru memorial museum)

ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼

ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ 27 ਮਈ 1964 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਵਿਚ ਦਰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚੰਨਣ ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਚਿਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਯੋਗ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮਾਂ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਗੰਗਾ ਜਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਸਕਾਰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਦੇ ਦੋ ਗਵਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਐਮਓ ਮਥਾਈ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਨਹਿਰੂ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਇੰਦਰਾ ਅਤੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰੀ ਲਾਲ ਨੰਦਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂਨੇ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਜਾਪ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਮਥਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਭੈਣ ਵਿਜੇਲਕਸ਼ਮੀ ਪੰਡਿਤ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਬੇਵੱਸ ਸੀ।

ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਮੰਤਰ

ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਮਹਾਮਰਿਤੁੰਜਯ ਮੰਤਰ ਦਾ 4.25 ਲੱਖ ਜਾਪ ਕਰਨ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ? ਨਈਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਨਾਲ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, “ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਫੋਨ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਸੀ।” ਨੰਦਾ ਨੇ ਨਈਅਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ, ਮਹਾਮਰਿਤੁੰਜਯ ਮੰਤਰ ਦਾ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਲੱਖ ਵਾਰ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਖੁਦ ਜਾਪ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।

ਨੰਦਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਉਮਰ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਨੰਦਾ ਮੁਤਾਬਕ ਇਕ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ ਮੰਤਰੀ ਨੰਦਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਪਰ ਨਈਅਰ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਨੰਦਾ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਨਹਿਰੂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।