ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਉਹ ਫੈਸਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਪਤੀ ਫਿਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਨਾਰਾਜ਼

Indira Gandhi Birth Anniversary: ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਪਰ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਨਹਿਰੂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੰਭਾਲ ਲਈ। ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ, ਉਹ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੌਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗਏ।

ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੌਣ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ‘ਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ‘ਚ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਸਿਆਸੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇੰਦਰਾ ‘ਤੇ ਵੱਧਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ

ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਇੰਦਰਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫੈਸਲਾ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਲੋਕਤੰਤਰਵਾਦੀ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਇਹ ਬਦਨਾਮੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ਇੰਦਰਾ ਕਾਰਨ ਮਿਲੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੈਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਵਾਸ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਪਿਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਧੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤੀ ਨਾਲ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਕੀ ਇੰਦਰਾ, ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ ਸਕਦੇ ਸਨ?

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਜਿਸ ਮੁਗਲਈ ਖਾਣੇ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੀ ਦੀਵਾਨੇ ਕਿੱਥੋ ਆਉਂਦੇ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਮਸਾਲੇ

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਧੁਰੰਧਰ ਦੇ ਰਹਿਮਾਨ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਡਕੈਤ?

ਬਾਰ, ਪੱਬ ਅਤੇ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?

ਬੇਸ਼ੱਕ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੀ ਸੀ। 1955 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਚੋਣ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1957 ਦੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। 1958 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ

ਸਿਰਫ਼ 41 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੀ ਸੀ। 1959 ਦੇ ਨਾਗਪੁਰ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਯੂਐਨ ਢੇਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਸ ਨਿਜਲਿੰਗੱਪਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਚੋਣ ਯਕੀਨੀ ਮੰਨੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਢੇਬਰ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਬੁਲਾਈ, ਕਾਮਰਾਜ ਨੇ ਏਜੰਡਾ ਮੰਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੀਟਿੰਗ ਅਗਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਹੈਰਾਨ ਕਾਮਰਾਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨਿਜਲਿੰਗੱਪਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੈਅ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੋਵਿੰਦ ਬੱਲਭ ਪੰਤ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਟੈਂਡ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਕੀ ਇੱਕ ਰਸਮੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਢੇਬਰ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਅਹੁਦਾ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲ ਸਕਦੇ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, “ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।” ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਧੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਾਂ।

ਕੇਰਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਧਾਰਾ 356 ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ 50 ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। 5 ਅਪ੍ਰੈਲ 1957 ਨੂੰ ਈਐਮਐੱਸ ਨੰਬੂਦਰੀਪਦ ਨੇ ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ। ਕਾਂਗਰਸ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਚੋਣ ਝਟਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਵਿਵਾਦ ਹੋਏ। ਸੁਧਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, 1.5 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।

ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਨਾਰਾਜ਼

ਕੇਰਲ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਕਸ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਹੈ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜੀਵਨੀ ਲੇਖਕ ਐਸ. ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਫੈਸਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਦਾਗਦਾਰ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੰਦਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ”ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡੇਗਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਇਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਰ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਗੋਵਿੰਦ ਬੱਲਭ ਪੰਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ।

ਸਵੀਡਿਸ਼ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਰਟਿਲ ਫਾਲਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਫਿਰੋਜ਼: ਦਿ ਫਰਗੋਟਨ ਗਾਂਧੀ’ ਵਿਚ ਜਨਾਰਦਨ ਠਾਕੁਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਫਿਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਵੀ ਕਿਹਾ।