ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ ਜਨਗਣਨਾ, ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ?

ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨਗਣਨਾ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ? ਕੀ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ? ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ?

ਦਰਅਸਲ, ਜਨਗਣਨਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਸਰਕਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਰ 10 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਿਚਕਾਰ ਕੁਝ ਅਪਵਾਦ ਵੀ ਹਨ।

ਖੈਰ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਗਣਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 800 ਅਤੇ 600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। 321 ਅਤੇ 296 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕੌਟਿਲਿਆ (ਚਾਣਕਿਆ) ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਜਨਗਣਨਾ ਤੇ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਅਕਬਰ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਇਤਿਹਾਸ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਡੇਟਾ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਰਿਪੋਰਟ, ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਡੇਟਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਵਰਣਨ

ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਉਦਯੋਗ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਡੇਟਾ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਡੇਟਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਬਾਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋ ਵਧ ਕੇ 253 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਲੜਾਈ ਲੜੇ ਕਿਵੇਂ ਹਰਾਇਆ?

ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਫੂਡ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ 'ਤੇ ਕਿਉਂ ਲੱਗੀ ਰੋਕ?

ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦੀ ਤਾਕਤ ਜਾਣ ਕੇ ਭੁੱਲ ਜਾਓਗੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਹੈ ਖਜਾਨਾ

ਭਾਵੇਂ ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਪਰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਰਾਜ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ?

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਲੇਖੇ-ਜੋਖੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰਾ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ, ਪਰਗਣਾ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ 15 ਸੂਬੇ ਸਨ, ਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 20 ਹੋ ਗਈ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮਨਸਬਦਾਰੀ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਦੋਵਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਨਕੁਟ, ਰਾਇ ਅਤੇ ਜਬਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸੁਪਰੀਮ ਪਾਵਰ

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਥਾਰਟੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ। ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ, ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ, ਮੀਰ ਸਮਨ ਅਤੇ ਸਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਲੀਆ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਖਰਚ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ ਫੌਜ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ, ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਕੰਮ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਖਾਨ-ਏ-ਸਮਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਦਰ ਧਾਰਮਿਕ ਦਾਨ ਆਦਿ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ।

ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ

ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਲਈ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸਿਸਟਮ ਬਿਲਕੁਲ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸਿਸਟਮ ਵਰਗਾ ਸੀ। ਸੂਬੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕਮਾਂਡਰ ਨਾਜ਼ਿਮ ਜਾਂ ਗਵਰਨਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮਰਾਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਗਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਫੌਜਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਮਲਗੁਜ਼ਾਰ ਜਾਂ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਇਕਾਈ ਪਿੰਡ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮੁਖੀ ਇੱਕ ਮੁਕੱਦਮ, ਭਾਵ ਸਰਪੰਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ, ਇੱਕ ਪਟਵਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਾਲੀਆ ਰਿਕਾਰਡ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ।

​​ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ

ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਆਮਦਨ ਕਰ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਦਹਸਾਲਾ/ਬੰਦੋਬਸਤ ਅਰਾਜੀ/ਜਬਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਪਿਛਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਔਸਤ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਔਸਤ ਕੀਮਤ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੀਮਤ ਦਾ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਹਿੱਸਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਨਕਦ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਾਲੀਆ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।