40 ਗਜ਼ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ, ਮੀਰ ਦੀ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਲੇਮਾਓਂ ਦੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ, ਜਾਣੋ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ ਦੀਵਾਲੀ
Diwali Celebration in Mughal Era: 40 ਗਜ਼ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ, ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦੀਵਿਆਂ ਨਾਲ ਚਮਕਦਾ ਰੰਗੀਨ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਮੀਰ ਦੀ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ। ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵੇਲੇ ਵੀ ਦੀਵਾਲੀ ਦੀ ਰੌਣਕ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ। ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਜਸ਼ਨ-ਏ-ਚਿਰਾਗਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਾਣੋ ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਲੀ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਫੈਲੀ ਸੀ। ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਦਾ ਰੰਗੀਨ ਮਹਿਲ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਚਮਕਦਾ ਸੀ। ਮੁਗ਼ਲ ਦੀਵਾਲੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਰੰਗੀਲਾ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ‘ਚ ਉਹ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੀਵਾਲੀ ਨੂੰ ਜਸ਼ਨ-ਏ-ਚਿਰਾਗਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੌਕ ਸੀ।
ਦੀਵਾਲੀ ਦੌਰਾਨ ਪਟਾਕਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੀਰ ਆਤਿਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਪਟਾਕਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ‘ਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਮੀਰ ਆਤਿਸ਼ ਪਟਾਕਿਆਂ ਲਈ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਗ੍ਹਾ ਚੁਣਦਾ ਸੀ।
ਕਿਸ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ ਰੌਣਕ?
ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਸੀ ਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਤੋਹਫ਼ੇ ਭੇਜਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤੋਹਫ਼ੇ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਰੰਗੀਲਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵਧ ਗਿਆ।
ਦੀਵਾ 40 ਗਜ਼ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਬਲਦਾ ਸੀ
ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਕਰਸ਼ਣ 40 ਗਜ਼ ਉੱਚੇ ਖੰਭੇ ਤੇ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦੀਵਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਬਾਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਦੀਵਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਬਲਦਾ ਰਹੇ, ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਪੌੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਰਾਤ ਭਰ ਜਗਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤੇਲ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ।
ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਇਸ ਲਈ ਸੀ ਪਸੰਦ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਲੀ ਉਸ ਸਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੰਧ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਬੁਲ ਫਜ਼ਲ ਅਨੁਸਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵਰਦਾਨ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੁਗਲਾਂ ਲਈ ਦੀਵਾਲੀ ਖਾਸ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
ਆਉਟਲੁੱਕ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਏਵੀ ਸਮਿਥ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲਾਲ ਕਿਲਾ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਬਸੰਤ ਉਤਸਵ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦਾ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦੀਵੇ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਦੀਵਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧੀ
ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਰੌਣਕ ਸੀ ਪਰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਉਲੇਮਾਓਂ ਇਸ ਜਸ਼ਨ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਗਲ ਇਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਣ ਵੇਲੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਾਅਨੇ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਧੂਮ-ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
