RSS ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਜਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕੂੜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਜਵਾਬ… ਬਾਪੂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨ ਸੰਘ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਪਈ?
Bharatiya Jana Sangh History: ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ 30 ਜਨਵਰੀ 1948 ਨੂੰ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 4 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸੰਘ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸੰਘ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਵਿਚਕਾਰ ਮਤਭੇਦ ਸਨ। ਸੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੀ।
ਸੰਘ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਇਹ ਔਖੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ 30 ਜਨਵਰੀ 1948 ਨੂੰ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੰਘ ‘ਤੇ 4 ਫਰਵਰੀ 1948 ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੰਘ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ 11 ਜੁਲਾਈ 1949 ਨੂੰ ਹਟਾ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ‘ਤੇ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਉਸ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲਾਵਰ ਸਨ। ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੰਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਧਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸੰਘ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ, ਤਤਕਾਲੀ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਐਮ.ਐਸ. ਗੋਲਵਲਕਰ ਇਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਰ ਸੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜਕ-ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਹ ਸਰਕਾਰੀਆਵਾ ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਰਸ ਨੇ ਯੁਗਧਰਮ (ਨਾਗਪੁਰ) ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੰਘ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਸੰਘ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੜਾਅ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੰਘ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ।
ਸੰਘ ਬਾਰੇ ਨਹਿਰੂ-ਪਟੇਲ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗਰਸ ਅੰਦਰ ਵੀ ਟਕਰਾਅ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਰਵਰੀ 1948 ਵਿਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ ਤੋੜ ਲਿਆ। ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਵਿਚਕਾਰ ਮਤਭੇਦ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸਨ। ਸੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਨਹਿਰੂ ਸੰਘ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ”ਮੇਰੀ ਸਰਕਾਰ ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। “ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਖਤ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ।”
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪਟੇਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਖਤਮ ਕਰੇਗਾ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਦਬਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਆਖਿਰ ਲਾਠੀ ਚੋਰਾਂ ਲਈ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਕ ਚੋਰ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸੰਘ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਟੇਲ
17 ਜੁਲਾਈ, 1949 ਨੂੰ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ ਵਿੰਕਟਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਘ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਦੌਰਾਨ ਵਿਚੋਲੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ, “ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੋਲਵਲਕਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਲਾਹ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੰਘ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਹੱਲ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ ਸੰਘ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਮਝਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਆਗੂ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਟੰਡਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਘ ਦਾ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਟੇਲ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ 1950 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਜਿੱਤਿਆ। ਪਰ 15 ਦਸੰਬਰ 1950 ਨੂੰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਏ ਟੰਡਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਰਤਾ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਘੱਟ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
ਹਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਗੋਲਵਲਕਰ
ਸੰਘ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ। ਸੰਘ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗੋਲਵਲਕਰ ਇਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਨ? ਦੱਤੋਪੰਤ ਥੇਂਗੜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਕੁਚਿਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਬਾਅ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਹਿੰਦੂ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਤਾਂ ਦਬਾਅ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧੇਰੇ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸੱਤਾ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ। ਹਾਥੀ ਬਣਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ।
ਫਿਰ ਗੋਲਵਲਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮੰਨੀ ਸਲਾਹ
ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਹਿੰਦੂ ਹਿੱਤਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਸੰਘ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1950 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ-ਲਿਆਕਤ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਡਾ: ਸ਼ਿਆਮਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਦੱਸਦਿਆਂ ਨਹਿਰੂ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਟੇਲ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਘ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਟੰਡਨ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਸੀ। ਮੁਖਰਜੀ ਅਤੇ ਸੰਘ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਏ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਨੇੜੇ ਸਨ। ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਲਵਲਕਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਗੋਲਵਲਕਰ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਾਪਸੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਨਵੀਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪਰ ਸਮਰਥਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਸਨ
ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ, ਪੰਚਜਨਿਆ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਰ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ, ਗੋਲਵਲਕਰ ਨੇ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜੇਕਰ ਸੰਘ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਸਿਆਸੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਿਆਮਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਉਸ ਬਿਆਨ ਵੱਲ ਦਿਵਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਕਾਰਨ ਫਿਰਕੂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੰਘ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ। ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਸੰਘ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ? ਸਾਡਾ ਸਮਝੌਤਾ ਉਸ ਦੇ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜੋ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੀਪਕ, ਦੂਰ ਹੋਵੇਗਾ ਹਨੇਰਾ
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਹੰਸਰਾਜ ਗੁਪਤਾ (ਦਿੱਲੀ ਸੂਬਾ ਸੰਘਚਾਲਕ), ਬਸੰਤਰਾਓ ਓਕ (ਦਿੱਲੀ ਸੂਬਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ), ਧਰਮਵੀਰ (ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਕਾਰਵਾਹਕ), ਬਲਰਾਜ ਮਧੋਕ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਅਤੇ ਨਾਨਾਜੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ, ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੋਹਰ ਰਾਓ ਮੋਘੇ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੰਡਾਰੀ, ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਠਾਕੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 21 ਅਕਤੂਬਰ 1951 ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਕੰਨਿਆ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ, ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਡਾ: ਸ਼ਿਆਮਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਹੋਈ। ਭਾਈ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ, ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਮਤਭੇਦ ਭੁਲਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਓ। ਵਰਤਮਾਨ ਜਿੰਨਾ ਹਨੇਰਾ ਹੋਵੇ, ਭਵਿੱਖ ਉਜਵਲ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀਵਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਮੀਦ, ਏਕਤਾ, ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾ ਰਲੇਵਾਂ; ਹੁਣ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਅਵਤਾਰ ਵਿੱਚ
ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਸੰਘ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਸਫ਼ਰ 1977 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦਰਮਿਆਨੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕਾਫੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਸੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1977 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ, ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ‘ਤੇ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਰਲੇਵੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਸੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਪਰ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਇਸ ਦਾ ਜਨ ਸੰਘ ਹਿੱਸਾ 6 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਵਤਾਰ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਸੰਘ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ 1951 ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ 2014 ਤੱਕ ਪਾਰਟੀ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਮ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾ ਲਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ 2019 ਅਤੇ 2024 ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੋਟਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਜਾਦੂ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
