ਭੋਲੇ ਨਾਥ ਕਿਉਂ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਅਤੇ ਡਮਰੂ? ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਤ੍ਰਿਦੋਸ਼ ਕਫ, ਵਾਤ ਅਤੇ ਪਿਤ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਤ੍ਰਿਗੁਣ ਸਤਿ, ਰਜ ਅਤੇ ਤਮ 'ਤੇ ਵੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਭੋਲੇਨਾਥ ਨੂੰ ਗੁਣਾਤੀਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤ੍ਰਿਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਜੋ ਅਵਧਾਰਨਾ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਡਮਰੂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਅਤੇ ਡਮਰੂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਨੂੰ ਕਫ, ਵਤ ਅਤੇ ਪਿੱਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਨ ਵਿਗੜਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਹ ਸਹਿਜ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਿਵਪੁਰਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਗੁਣ (ਸਤਿ, ਰਜ ਅਤੇ ਤਮ) ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਤ੍ਰਿਗੁਣਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਆਧਿਪਤਯ ਹਾਸਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਔਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਮਰੂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਨੰਦ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਡਮਰੂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ
ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਯੋਗੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ (ਕਫ, ਵਾਤ ਅਤੇ ਪਿੱਤ) ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੀ ਯੋਗ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਉਪਾਅ ਵੀ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕਿਸੀ ਵੀ ਰੋਗ ਵਯਾਧੀ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਵਿਗੜਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਹਿਜ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਡਮਰੂ ਆਨੰਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਸਹਿਜ ਸਮਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸਤੀ ਦੇ ਯੋਗਅਗਨੀ ਵਿੱਚ ਭਸਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 87 ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸਹਿਜ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਡਮਰੂ ਦੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਡਮਰੂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਆਸਰੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦਾ ਸਾਕਸ਼ਾਤਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਡਮਰੂ ਵਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਚਰਕ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਦਾ ਵਰਣਨ
ਅਜੋਕੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਅਤੇ ਡਮਰੂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਹਕੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਚਰਕ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਚ ਕਫ, ਵਾਤ ਅਤੇ ਪਿਤਰ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੁਕਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਲਾਇਲਾਜ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਉਪਾਅ ਵੀ ਚਰਕ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
