ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣੀ? ਕੀ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ?

ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੀਗ ਦੇ ਕੁਝ ਨੇਤਾ ਵੀ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਲਈ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਰਥ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਖੇਡ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ। 8 ਅਗਸਤ, 1942 ਨੂੰ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬੰਬਈ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ, 9 ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

8 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੀ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਲੀਗ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਜਿਨਾਹ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਣੋ।

ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਕਿ ਕੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕੋਈ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਹੋਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਹੀ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਜੌਹਨਸਨ ਅਤੇ ਫਰੈਂਕਲਿਨ ਰੂਜ਼ਵੈਲਟ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਹ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।

6 ਜੂਨ ਨੂੰ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਮੈਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਨਾਜ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦਿਖਾਉਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਮਹਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਫਰੀਕੀ ਜਾਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਲੀਗ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਯਤਨ

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਝਿਜਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੂਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇ। 8 ਅਗਸਤ, 1942 ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਜੇਕਰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਲੀਗ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਵੇ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਏਗੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਇਸਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੌਣ ਸੀ?

ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਸੀ, ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਕੀ ਕਿਹਾ?

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਰੂਸ ਦੇ ਜ਼ਾਰ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਕੀ ਖਰੀਦਦੇ ਅਤੇ ਕੀ ਵੇਚਦੇ ਸੀ?

ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਦੁੱਖ

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਰਧਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜਿਨਾਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੋਵੇਗਾ? ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।

ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ‘ਤੇ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨਗੀਆਂ ਜਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਜਬ ਸਮਝੌਤੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰੇਗੀ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਏਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੋਵੇਗੀ।

ਲੀਗ ਦੇ ਕੁਝ ਆਗੂ ਏਕਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ‘ਚ

ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਿਨਾਹ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਜਿਨਾਹ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਸਾ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ। ਲੀਗ ਦੇ ਉਹ ਆਗੂ ਜੋ ਜਿਨਾਹ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਸਨ, ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਸਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ।

ਲੀਗ ਦੀ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਰਾਜਾ ਮਹਿਮੂਦਾਬਾਦ, ਐਮ.ਏ.ਐਚ. ਇਸਪਾਹਾਨੀ ਅਤੇ ਜਮਾਲ ਮੀਆਂ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਦੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਚੌਧਰੀ ਖਲੀਕੁਜ਼ਮਾ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜਿਨਾਹ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਆਗੂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।

ਗਾਂਧੀ ਜਿੰਨਾ ਨਰਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਨਾਹ ਉਨ੍ਹੇ ਗੁੱਸੇ

ਜਿੰਨਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣਾ ਰੁਖ਼ ਨਰਮ ਕੀਤਾ, ਓਨਾ ਹੀ ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ‘ਤੇ ਜਿਨਾਹ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੋਵੇਗੀ, “ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਚਾਦਰ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਹ 22 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।”

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਸ ਨੇ ਲੀਗ ਦੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਲਈ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਰਥ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਖੇਡ ਛੱਡ ਦੇਣ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ। ਉਸ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।”

ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ: ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੋਏ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਲੀਗ ਹੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ

ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਉਲਟੀ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੈਦਾਨ ਮਿਲਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੁਆਰਾ, ਲੀਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੂੰ ਨਰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਈ।

ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ 1942 ਅਤੇ 1946 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਮੌਲਾਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ। “ਇੰਡੀਆ ਵਿਨਜ਼ ਫ੍ਰੀਡਮ” ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਕਾਇਦੇ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (ਮਹਾਨ ਨੇਤਾ) ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਅਮਤਾਸ ਸਲਾਮ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਰਦੂ ਪ੍ਰੈਸ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ “ਕਾਇਦੇ-ਏ-ਆਜ਼ਮ” ਲਿਖਦੀ ਹੈ।

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ। ਇਹ ਪੱਤਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (ਮਹਾਨ ਨੇਤਾ) ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ? 1946 ਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਲੀਗ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਆਮ ਸੀਟਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਸੂਬਾਈ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਲੀਗ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਕੜ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸੀਟਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 86 ਵਿੱਚੋਂ 75 ਮੁਸਲਿਮ ਸੀਟਾਂ, ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 119 ਵਿੱਚੋਂ 113, ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ 34 ਵਿੱਚੋਂ 33, ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ 34 ਵਿੱਚੋਂ 28, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ 66 ਵਿੱਚੋਂ 54, ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਾਰੀਆਂ 30 ਅਤੇ 29, ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ 14 ਵਿੱਚੋਂ 13, ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਚਾਰ, ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ 40 ਵਿੱਚੋਂ 34 ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ 38 ਵਿੱਚੋਂ 17 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗਰਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਹੈ।