ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਿਸਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖਿਲਾਫ ਵਜਾਇਆ ਬਿਗੂਲ, ਜਾਣੋ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਮਚਾਈ ‘ਗਦਰ’

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਲਾਟ ਨੂੰ ਬਲਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਅਜਿਹਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਸੀ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਏ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਮਸ਼ਾਲ ਨੂੰ ਬਲਦਾ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ‘ਤੇ, ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਿਹੜੇ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਂਦੇ?

ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1844 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਇਸਥ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੌਰੀਦਿਆਲ ਮਾਥੁਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੀਡਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਭੋਲੀ ਰਾਣੀ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਇਤਾਲਵੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੇਤਾ ਮਾਜ਼ਿਨੀ ਵੀ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੁਨਿਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ।

ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫਨ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਲੰਡਨ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸਫੋਰਡ ਤੋਂ ਦੋ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਬੀ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ

ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਰਸਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂਅ ਸੀ ‘ਦਿ ਇੰਡੀਅਨ ਸੋਸ਼ਿਓਲੋਜਿਸਟ’। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਪੱਤਰ 1907 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 1908 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਤਿੱਖੇ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਖਿਝ ਕੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ‘ਤੇ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।

ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੀ ਗਈ?

ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਪੈਰਿਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਉੱਥੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਪੈਰਿਸ ਛੱਡ ਕੇ ਅਲਜੀਰੀਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਨ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1913 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੀਫਿਕ ਕੋਸਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਕੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਹੀਰੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ?

ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ?

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ? ਜਾਣੋ

ਅਸਲੀਅਤ ਵਿੱਚ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਐਲਾਨ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੈਂਬਰ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਨ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗਦਰ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਇਸਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ।

ਇੱਕ ਕਾਲ ‘ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਏ

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੈਡਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਅਗਸਤ 1914 ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 8,000 ਲੋਕ ਇਕੱਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਸ ‘ਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੀ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਸਫਲ ਰਹੀ

ਇਹ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 21 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ 36 ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।

ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1927 ਵਿੱਚ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਪੀਐਚਡੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਸਾਲ 1938 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, 4 ਮਾਰਚ 1939 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਾਲਾ ਹਨੂਮੰਤ ਸਹਾਏ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਭੇਤ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਲਝਿਆ।