ਯੋਗ ਜਾਂ ਯੋਗਾ ਇਸਦਾ ਸਹੀ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ, ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ Confusion?
International Yoga Day: ਯੋਗਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਯੋਗਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਇਸ ਨੂੰ ਯੋਗ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਯੋਗਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ? ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਆਓ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਯੋਗ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਯੋਗ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਇਸ ਨੂੰ ਯੋਗਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਯੋਗਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ? ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਆਓ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ।
ਡਾ: ਈਸ਼ਵਰ ਵੀ ਬਾਸਾਵਰਡੀ ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖ ਹੈ, ‘ਯੋਗ: ਇਸਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ’। ਇਸ ‘ਚ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਯੋਗ ਜਾਂ ਯੋਗਾ, ਕੀ ਹੈ ਸਹੀ ਸ਼ਬਦ?
ਡਾ: ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ ਵਿਗਿਆਨ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਯੋਗਾ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕਸੁਰਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਯੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਯੁਜ ਤੋਂ ਲਿਆ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜੁੜਨਾ ਜਾਂ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋਣਾ। ਯੋਗਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਾ ਹੀ ਵਿਗੜਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਯੋਗਾ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਯੋਗਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਯੋਗ ਅਤੇ ਯੋਗਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹੀ ਨਾਮ ਯੋਗ ਹੀ ਹੈ।
ਫੋਟੋ: Michael Paulsen/Houston Chronicle via Getty Images
ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਗ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
ਯੋਗ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਹੀ ਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯੋਗ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਯੋਗ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਯੋਗੀ ਜਾਂ ਆਦਿ ਯੋਗੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ-ਸਰਸਵਤੀ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ‘ਤੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਹੋਵੇ, ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਦਰਸ਼ਨ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਸ਼ੈਵ-ਵੈਸ਼ਨਵ ਦੀਆਂ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂਤਰਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਯੋਗ ਸਭ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਚਾਰ ਵੇਦ, 18 ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਬੌਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ , ਪਾਣਿਨੀ, ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ 18 ਪੁਰਾਣ ਹਨ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਯੋਗ ਦਾ ਪਿਤਾ
ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਯੋਗ, ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਅਤੇ ਕਰਮ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦੀਆਂ ਇਹ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਯੋਗ ਸੂਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੋਗ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ, ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਫੋਟੋ: Narayan Maharjan/ NurPhoto via Getty Images
ਨਾਥ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਹਠ ਯੋਗ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੁੰਗਾਰਾ
ਪਤੰਜਲੀ ਦੇ ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੇ ਅੱਠ ਮਾਰਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ, ਰਾਮਾਨੁਜਾਚਾਰੀਆ ਅਤੇ ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ 800 ਈਸਵੀ ਅਤੇ 1700 ਈ. ਸੁਦਰਸ਼ਨ, ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ, ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸ, ਮੀਰਾਬਾਈ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਨਾਥ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਤਸਯੇਂਦਰ ਨਾਥ, ਗੋਰਖ ਨਾਥ, ਗੌਰੰਗੀ ਨਾਥ, ਸਵਾਤਮਾਰਾਮ ਸੂਰੀ, ਘੇਰਾਂਡਾ, ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਭੱਟ ਨੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ।
ਤਿਰੂਮਲਾਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਮਾਚਾਰੀਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਆਧੁਨਿਕ ਯੋਗਾ ਦਾ ਜਨਕ
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ 1700 ਤੋਂ 1900 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਰਾਜਯੋਗ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਰਮਨ, ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਰਮਹੰਸ, ਪਰਮਹੰਸ ਯੋਗਾਨੰਦ, ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੇਦਾਂਤ, ਭਗਤੀ ਯੋਗ, ਨਾਥ ਯੋਗ (ਹਠ ਯੋਗ) ਆਦਿ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਯੋਗਾ ਸਵਾਮੀ ਕੁਵਾਲਿਆਨੰਦ, ਸ਼੍ਰੀ ਯੋਗੇਂਦਰ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ, ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਮਹੇਸ਼ ਯੋਗੀ, ਆਚਾਰੀਆ ਰਜਨੀਸ਼, ਪੱਟਾਭੀਜੋਇਸ, ਬੀਕੇਐਸ ਆਇੰਗਰ, ਸਵਾਮੀ ਸਤੇਂਦਰ ਸਰਸਵਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੋਗਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਤਿਰੂਮਲਾਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮਾਚਾਰੀਆ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਯੋਗ ਗੁਰੂ, ਵੈਦ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਤਿਰੂਮਲਾਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਮਾਚਾਰੀਆ ਜੀਵਨ ਭਰ ਯੋਗ ਨੂੰ ਹਰ ਘਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹੇ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ – ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਲਈ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ? ਕੀ ਹੈ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਕੂਨੈਕਸ਼ਨ
ਚਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਯੋਗ
ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਦੇ ਮੂਲਬੰਧ ਅਤੇ ਜਾਲੰਧਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੁੰਭਕ ਆਦਿ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਮਵੇਦ ਵਿੱਚ ਰਥੇਭਿ: ਸ਼ਬਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਆਤਮਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਯਜੁਰਵੇਦ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ 1 ਤੋਂ 5 ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਨਵਦੁਆਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
