ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ?

“ਗਾਂਧੀ ਗੋ ਬੈਕ” ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੀ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨੌਜਵਾਨ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾ ਰਹੇ ਲੋਕ ਗਾਂਧੀ ‘ਤੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਰਾਚੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਗਲਤ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਸੀ।” ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਹਿੰਸਾ ਸਿਰਫ ਨਰਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ।”

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ। ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ‘ਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਅੰਦਰੋਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਹੀ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਬੋਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ।

ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਵਾਰਤਾ 17 ਫਰਵਰੀ 1931 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ 5 ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। 18 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਇਰਵਿਨ ਕੋਲ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜੀ। ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।”

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਜਿਸ ਮੁਗਲਈ ਖਾਣੇ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੀ ਦੀਵਾਨੇ ਕਿੱਥੋ ਆਉਂਦੇ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਮਸਾਲੇ

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਧੁਰੰਧਰ ਦੇ ਰਹਿਮਾਨ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਡਕੈਤ?

ਬਾਰ, ਪੱਬ ਅਤੇ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?

20 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਹਰਬਰਟ ਐਮਰਸਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜ਼ਾ ਸੁਣਨ ਲਈ 21 ਅਤੇ 22 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਮੁੜ ਇਰਵਿਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਖ਼ਰੀ ਪੱਤਰ ਵਿਚ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਬੇਰਹਿਮ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹ ਅੰਤਿਮ ਅਪੀਲ ਹੈ। ਜਨਤਾ ਦੀ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸਹੀ-ਗਲਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸਦਾ ਆਦਰ ਕਰੀਏ।”

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਲਿਦਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੁਲਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਮੇਰੀ ਹਵਾ ਮੇਂ ਰਹੇਗੀ ਖਿਆਲ ਕੀ ਬਿਜਲੀ, ਯਹ ਮੁਸ਼ਤੇ ਖਾਕ ਹੈ, ਫਾਨੀ ਨਾ ਰਹੇ।”