ਮਹਾਰਾਣੀ ਕਰਨਾਵਤੀ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਕਿਉਂ ਭੇਜੀ, ਕਿਹੜੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਤੇ ਲਗਾਈ ਰੋਕ?

Raksha Bandhan 2025: ਭਰਾ-ਭੈਣ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਰੱਖੜੀ ਬੰਧਨ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ-ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਬਾਲੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਾਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।

ਰੱਖੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਭੈਣਾਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਰਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁੱਟਾਂ ਰੱਖੜੀ ਸੂਤਰ ਬੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ’ਤੇ ਤਿਲਕ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਰਾ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹਨ। ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਇਸ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ, ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰਾਣੀ ਕਰਨਵਤੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ‘ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸੀ। ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਦੇਖ ਕੇ, ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਕਰਨਵਤੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਰੱਖੜੀ ਵੀ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਜਾਏ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਇਸ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਰੱਖੜੀ ਹੁਮਾਯੂੰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦਉਸ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਮੇਵਾੜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਮੇਵਾੜ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਕਰਨਵਤੀ ਨੇ ਜੌਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੱਖੜੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਬਾਰੀ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਆਮ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਰੂਸ ਦੇ ਜ਼ਾਰ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਕੀ ਖਰੀਦਦੇ ਅਤੇ ਕੀ ਵੇਚਦੇ ਸੀ?

ਰੂਸੀ ਦੀ ਉਹ ਖੋਜ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ,

ਭਾਰਤੀ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ ਕਿਉਂ ਹੋਏ, ਵੀਅਤਨਾਮ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਿਆ

ਅਕਬਰ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ

ਹੁਮਾਯੂੰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਅਕਬਰ ਨੇ ਵੀ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਰਣਨੀਤਕ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਬਾਰੀ ਸਨ।

ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਰਫਾਨ ਹਬੀਬ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਅਕਬਰ ਨੇ ਖੁਦ ਰੱਖੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਰਾਖੀ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਇਹ ਕੰਮ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਰੱਖੜੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ

ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਦਚਲਣ ਰਾਜਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਵੀ ਜੋੜਿਆ।

ਅਕਬਰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਵਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਵਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਆਮ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗੀ

ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਘੱਟ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਰੋਕ

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਕੱਟੜ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਈਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਜ਼ੀਆ ਟੈਕਸ ਜੋ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਸ ਨੇ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਇਹ ਹੁਕਮ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੜੀ ਮਨਾਉਣ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਰਸਮੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ 1658 ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1658 ਨੂੰ, ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਣ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਹੁਕਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਕੀ ਮੁਸਤੈਦ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਮਾਸਿਰ-ਏ-ਆਲਮਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਸਾਰੇ 21 ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।