ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ, ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਅਫਸਰ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ?

ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਮਸੀਹਾ ਬਣੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। 15 ਮਾਰਚ 1934 ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਜ ਯੂਪੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਮਾਇਆਵਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ।

ਦਰਅਸਲ, ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ ਦੀ ਅਸਲਾ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸ ਵਨ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਜਦੋਂਕਿ ਜੈਪੁਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਦੀ ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸੀ। ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਉਥੇ SC/ST ਵੈਲਫੇਅਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਦਾ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜਯੰਤੀ ‘ਤੇ ਛੁੱਟੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੀਅਰ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਡੀਕੇ ਖਾਪਰਡੇ ਨੇ ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਕੀਤੀ ਕੁੱਟਮਾਰ

ਜਦੋਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ‘ਤੇ ਛੁੱਟੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਸਪੈਂਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ।

ਐਸਸੀ/ਐਸਟੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ‘ਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਬਦਲੀ ਦਿੱਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਹਾਲਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਸਮਾਂ ਸੀ।

ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਨੂੰ ਐਸਸੀ/ਐਸਟੀ ਵੈਲਫੇਅਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੀਨਾਭਾਨਾ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿਰਫ SC/ST ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ SC/ST, OBC ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।

Wamsafe ਦੀ ਕੀਤੀ ਸਥਾਪਨਾ

ਫਿਰ 6 ਦਸੰਬਰ 1973 ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਸੇ ਦਿਨ, 6 ਦਸੰਬਰ 1978 ਨੂੰ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਟ ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਕਵਰਡ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀਜ਼ ਇੰਪਲਾਈਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (ਬੀਏਐਮਸੀਈਐਫ) ਦੀ ਰਸਮੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਦਲਿਤ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਈ।

ਡੀਐਸ4 ਦਾ ਗਠਨ

ਸਾਲ 1981 ਵਿੱਚ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਦਲਿਤ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮਿਤੀ (DS4) ਬਣਾਈ। ਸਾਲ 1983 ਵਿੱਚ, DS4 ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਈਕਲ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। 1984 ਤੱਕ, ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਬਸਪਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਵਾਮਸੇਫ ਨੇ ਬਸਪਾ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਆਰਐਸਐਸ ਭਾਜਪਾ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਬਦਲ ਗਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ

ਸਾਲ 1992 ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਭਾਜਪਾ ਰਾਮ ਮੰਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦਾ ਪੱਤਾ ਖੇਡ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬਸਪਾ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਲ 1995 ਵਿੱਚ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮਾਇਆਵਤੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ। ਉਂਜ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮਾਇਆਵਤੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਚਿਹਰਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਦਲਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਸੋਸ਼ਲ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਿਹਾ। ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਦੀ ਸਾਲ 2006 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਭਾਵੇਂ ਮਾਇਆਵਤੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ। ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰੀ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਾਇਆਵਤੀ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਵਰਗੀ ਸਿਆਸੀ ਚਿੰਤਕ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ।