ਕੀ ਭਾਰਤ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ? ਕਿਉਂ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ ਚਿੰਤਾ
ਭਾਰਤ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ 65% ਆਬਾਦੀ 35 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ "ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਾਭਅੰਸ਼" ਯਾਨੀ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਆਬਾਦੀ, ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਮਿਲੇਗਾ। ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕੀ ਭਾਰਤ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ?
ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਆਬਾਦੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਇੱਕ “ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰ” ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਾਰਤ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ? ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦਰ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ, ਔਸਤ ਉਮਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਆਰਥਿਕ ਮੋਰਚੇ ‘ਤੇ ਵੀ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ, ਜਾਂ ਕੀ ਵਧਦੀ ਉਮਰ ਸਾਡੀ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰੇਕ ਲਗਾਏਗੀ?
ਕੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਭਾਰਤ?
ਭਾਰਤ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ 65% ਆਬਾਦੀ 35 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ “ਡੇਮੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਵੀਡੈਂਡ ” ਯਾਨੀ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਬਾਦੀ, ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਮਿਲੇਗਾ। ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਗਤੀ ਹੌਲੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਵਨਾ (ਔਸਤ ਉਮਰ) ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ?
ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀ ਬਲੂਮਬਰਗ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਤੇ ਵੀ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਖਰਾ ਉਤਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ – ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (urbanisation), ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ (infrastructure), ਹੁਨਰ ਵਿਕਾਸ (up-skilling)ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ (broadening labour force) ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ (boosting manufacturing) ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਬਲੂਮਬਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਮੀਦ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ। ਬਲੂਮਬਰਗ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਇੰਡੀਆ ਇਕਨਾਮਿਸਟ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਗੁਪਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘ਦੇਸ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਨ।
ਅੰਕੜੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
ਜਨਮ ਦਰ (ਪ੍ਰਤੀ 1,000 ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਜਨਮ) 2013 ਵਿੱਚ 21.4 ਸੀ, ਜੋ 2022 ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਕੇ 19.1 ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਸ਼ਹਿਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਦਰ 17.3 ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ 15.5 ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
ਔਸਤ ਉਮਰ ਹੁਣ 69.9 ਸਾਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 1970-75 ਨਾਲੋਂ 20 ਸਾਲ ਵੱਧ ਹੈ।
2050 ਤੱਕ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 60 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 35 ਕਰੋੜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।
ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ‘ਤੇ ?
ਕਾਰਜਬਲ ਘਟੇਗਾ, ਖਰਚੇ ਵਧਣਗੇ
ਘੱਟ ਜਨਮ ਦਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਆਬਾਦੀ ਘਟੇਗੀ, ਅਤੇ ਨਿਰਭਰ ਆਬਾਦੀ ਵਧੇਗੀ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਜੀਡੀਪੀ ਵਿਕਾਸ ‘ਤੇ ਪਵੇਗਾ।
ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ
ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ 75% ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹਨ। 70% ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਸਿਹਤ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਬੋਝ ਪਵੇਗਾ।
ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਿਸਟਮ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ
ਇਸ ਵੇਲੇ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 18% ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਕੋਲ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਹੈ ਅਤੇ 78% ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿੱਤੀ ਘਾਟੇ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਲੋੜ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਘਰਾਂ, ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਜਨਤਕ ਆਵਾਜਾਈ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਖਰਚ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।
ਚੁਣੌਤੀ ਵਿੱਚ ਲੁੱਕਿਆ ਹੈ ਬਿਜਨੈਸ ਦਾ ਮੌਕਾ
ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ Silver Economyਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। . NITI Aayog ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰ 2027 ਤੱਕ 21.3 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੀਨੀਅਰ ਕੇਅਰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਮੈਡੀਕਲ ਡਿਵਾਈਸਾਂ, ਪੈਨਸ਼ਨ ਫੰਡ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਹੋਮ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਹਤ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਟਾਰਗੇਟ ਬਾਜ਼ਾਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।