ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਮਰੋ… ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਕੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਖੋਲ੍ਹੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹੁਕੂਮਤ ਦੀ ਪੋਲ?

31 ਜੁਲਾਈ 1940 ਨੂੰ ਉੱਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਚੁੰਮਿਆ।

ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਅਨਾਥ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਚਕਾਰ 21 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਰ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ, ਇਸ ਸਹੁੰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯਾਦ ਉਸਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। 13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸਿਸ ਓ’ਡਾਇਰ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ ਹਿਸਾਬ ਚੁਕਤਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਸੀ।

ਦਸੰਬਰ 1899 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੁਨਾਮ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮ ਊਧਮ ਅਤੇ ਭਰਾ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਨਾਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਦਰਅਸਲ, ਊਧਮ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ, ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ 1917 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਊਧਮ ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਲਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ

ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਵਿੱਚ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਪੀਲ ‘ਤੇ, ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ, ਮਾਈਕਲ ਫਰਾਂਸਿਸ ਓ’ਡਾਇਰ, ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਕੁਚਲਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਡਾਇਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਰੇਨਾਲਡਸ ਐਡਵਰਡ ਹੈਰੀ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਕਮਾਂਡ ਸੌਂਪੀ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੈਰੀ ਡਾਇਰ ਨੇ ਦਮਨ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਝੁਕਣ ਜਾਂ ਡਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਖਾਲਸਾ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ 20 ਸਾਲਾ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1919 ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ।

ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਉਹ ਸਹੁੰ

ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਭੀੜ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਵਧਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਹੈਰੀ ਡਾਇਰ ਨੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਇਕੱਠ ‘ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਨੇ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਇਸ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਲੰਟੀਅਰ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਸੀ। ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਚੀਕ-ਪੁਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਜਾਂ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਸ਼ਾਂ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਊਧਮ ਦੇ ਦਿਲੋ-ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉੱਕਰ ਗਏ। ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾ ਰਹੇ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਡਾਇਰ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਸੀ।

ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ

ਊਧਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਰਹੇ ਸਨ। 1920 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਪਹੁੰਚਗਏ । ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਉਹ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਫੌਜੀ ਸੰਗਠਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ, ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ “ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਹੰਮਦ ਸਿੰਘ” ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ‘ਤੇ ਉੱਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਦੇ ਭੇਜੇ ਗਏ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ

ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਉਹ 1927 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਬਰਾਮਦਗੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੇ ਊਧਮ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚੁੱਕੀ ਸਹੁੰ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1931 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਯਕੀਨੀ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਅਲੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਰਾਹੀਂ ਜਰਮਨੀ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਫਿਰ 1933 ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੰਡਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।

ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ, ਉਹ ਪੋਲੈਂਡ, ਹਾਲੈਂਡ, ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਈ ਤਰਖਾਣ, ਪੇਂਟਰ ਅਤੇ ਮੋਟਰ ਮਕੈਨਿਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਦੋ ਫਿਲਮਾਂ, ਐਲੀਫੈਂਟ ਬੁਆਏ (1937) ਅਤੇ ਦ ਫੋਰ ਫੇਦਰਜ਼ (1939) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ।

ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ

ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ

ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਰੇਨਾਲਡ ਐਡਵਰਡ ਹੈਰੀ ਡਾਇਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਫਰਾਂਸਿਸ ਓ’ਡਾਇਰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ। ਉਹੀ ਉਹ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਰੇਨਾਲਡ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਬੇਕਸੂਰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੀੜ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਏ ਸਨ। ਆਪਣੀ 21 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸਹੁੰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

13 ਮਾਰਚ 1940 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਲੰਡਨ ਦੇ ਕੈਕਸਟਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਇਲ ਸੈਂਟਰਲ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸੋਸਾਇਟੀ ਅਤੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਾਈਕਲ ਫਰਾਂਸਿਸ ਓ’ਡਾਇਰ ਵੀ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸੂਟ ਪਹਿਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਡਾਇਰ ਵੱਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਡਾਇਰ ਦੀ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜੋ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਕੱਦਮਾ ਬਣਿਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਡਾਇਰ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਏ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ। ਜੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਿਡਰ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜੱਜ ਐਟਕਿੰਸਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਜ਼ਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?

ਨਿਡਰ ਊਧਮ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਾਂਸੀ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੌਤ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗ੍ਹੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਗੇ। ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਿਊਰੀ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹੋ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਮਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਨੇ ਜੋ ਬਰਬਰਤਾ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਨੀਚਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ।

ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਚੁੰਮਿਆ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ

ਊਧਮ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ ਹੈ? ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਕੇਸ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਊਧਮ ਜੱਜ ਦੀ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਥੁੱਕਦੇ ਹੋਏ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਅੱਗੇ ਦੀ ਅਪੀਲ ਵੀ ਰੱਦ ਹੋ ਗਈ। 31 ਜੁਲਾਈ 1940 ਨੂੰ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੈਂਟਨਵਿਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਚੁੰਮਿਆ। 31 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 17 ਅਗਸਤ 1909 ਨੂੰ, ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਪੁੱਤਰ, ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਊਧਮ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1960 ਵਿੱਚ, ਪੈਂਟਨਵਿਲ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 14 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1974 ਵਿੱਚ ਕਪੂਰਥਲਾ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਵਿਧਾਇਕ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਸੁਨਾਮ (ਪੰਜਾਬ) ਲਿਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਸੁਨਾਮ (ਪੰਜਾਬ)। ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ 13 ਮਾਰਚ 2018 ਨੂੰ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੁੱਤ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।