ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੱਕ, ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਦੋਸਤ ਬਣਾਏ, ਕਿੰਨਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਧੋਖਾ?

ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕਈ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ, ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ (1526 ਤੋਂ 1857 ਤੱਕ) ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵੀ ਅਪਣਾਈ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਆਗਮਨ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਣਨੀਤੀ

ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਾਬਰ ਨੇ 1526 ਵਿੱਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਬਾਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੁਮਾਯੂੰ, ਅਕਬਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵਰਗੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਚਤੁਰਾਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਸੰਧੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ।

ਅਕਬਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਨੀਤੀ

ਅਕਬਰ (1556 ਤੋਂ 1605) ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚਲਾਕ ਅਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਆਮੇਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਰਮਲ ਦੀ ਧੀ ਜੋਧਾ ਬਾਈ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।

ਧੋਖੇ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ

ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੰਧੀ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਹਲਦੀਘਾਟੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ, ਬੰਗਾਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਚਲਾਕੀ

ਜਹਾਂਗੀਰ (1605 ਤੋਂ 1627 ਤੱਕ) ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (1628 ਤੋਂ 1658 ਤੱਕ) ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਕਿ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੀਜਾਪੁਰ, ਗੋਲਕੌਂਡਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮਖੌਟਾ ਪਾ ਕੇ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇਂ (1658 ਤੋਂ 1707 ਤੱਕ) ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਵੱਲ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ, ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਘਟਨਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।

ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੌਂਡਾ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਖੋਹ ਲਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।

ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣਾਂ

ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ: ਅਕਬਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਝੁਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ: ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਦੱਖਣ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਹਮਲਾ: ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੌਂਡਾ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ, ਫਿਰ ਰਾਜ ਹੜੱਪ ਲਿਆ।

ਇੱਥੇ ਵੀ ਹਮਲਾ: ਬੰਗਾਲ, ਗੁਜਰਾਤ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।

ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਇਹ ਨੀਤੀ ਕਿਉਂ ਅਪਣਾਈ?

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹਰਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਸਤੀ, ਫਿਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ, ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਵੀ ਵਧਾਈ।

ਕੁਝ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ, ਕੁਝ ਦ੍ਰਿੜ ਰਹੇ

ਕੁਝ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ, ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਝੁਕਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਕੁਝ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਏਕਤਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ।

Photo Credit: META

ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਭਾਰਤੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੁਗਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ।

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਵੰਡ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਵਧ ਗਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੋਸਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ, ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਫਰਿਸ਼ਤਾ, ਅਕਬਰਨਾਮਾ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਸੰਵਾਦ ਵਰਗੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੱਸਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।