ਅੱਲੜ, ਅੱਖੜ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਿੱਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ… ਕਾਸ਼! ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ

ਅੱਲੜ, ਅੱਖੜ ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਿੱਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ... ਕਾਸ਼! ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ

ਹਰ ਕੋਈ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਲਵੇ ਪਰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਪਾਗਲ, ਸਿਰਫਿਰੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੇਗਾ ਕੌਣ? ਜਦੋਂ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨਾ ਸੰਭਾਲ ਸਕੇ, ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾ ਸੰਭਾਲ ਸਕੇ, ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਫੇਸਬੁੱਕੀਆ ਜਨਮ ਦਿਨ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਟੀ-ਸ਼ਰਟ, ਟੀ-ਸ਼ਰਟ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਫੋਟੋ, ਫੋਟੋ ਵਿੱਚ ਪੀਲੀ ਪੱਗ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਇੰਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਵਰਗੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਚੰਗੀਆਂ ਸ਼ਾਇਰੀਆਂ। ਇੱਕ ਸਸਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ WhatsApp ਗਿਆਨ. ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਵਿਰੁੱਧ ਚਾਰ-ਛੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਚਾਇਆ, ਫਸਾਇਆ, ਫਾਂਸੀ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਈਰਖਾ ਸੀ, ਡਰ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ, ਕੇਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੜਿਆ, ਆਦਿ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਖਿੜਿਆ ਤਾਂ ਡੀਪੀ ਵੀ ਬਦਲ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਦੋਂ ਕਰਾਂਗੇ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ।

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜੋ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦ ਸਮਝਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਫਿਲਹਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ!

ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀਲੀ ਪੱਗ ਵਾਲੀ ਫੋਟੋ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਟੀ-ਸ਼ਰਟਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਵਾਲਪੇਪਰਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਦੇ ਹੋ, ਨੇਤਾ ਜੀ ਆਪਣੀ ਕੰਧ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਚਿਪਕਾ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਫੋਟੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਜਾਅਲੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤਾ ਪਿਆਰ ਟਪਕ ਪਿਆ ਤਾਂ ਪੱਗ ਪੀਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੀਲੀ ਪੱਗ ਸਾਡੇ ਵਟਸਐਪ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਹੈ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਪੀਲੀ ਪੱਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਚਿੱਟੀ ਪੱਗ ਪਹਿਨੀ ਜਾਂ ਕਾਲੀ। ਕਾਲੀ ਪੱਗ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਪਹਿਨੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਆਏ ਹੋਏ ਸਮੂਹਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ‘ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ ਸੀ| ਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇਹ ਪੀਲਾ, ਸੰਤਰੀ, ਕੇਸਰੀਆ ਇਸ਼ਕ ਸਫੇਦ ਝੂਠ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੀ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਬਚਪਨ ਤੋਂ, ਇੱਕ ਚਿੱਟੀ ਪੱਗ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨੀ ਤੋਂ, ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜੂੜੇ ਵਿੱਚ ਮੰਜੇ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਫੋਟੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਫੋਟੋ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਾ ਕਰੋ।

ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਸਨ?

ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਦੇ ਹੱਸਲ ਵਾਲੇ। ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਫੈਨ। ਉਹ ਇੰਨੇ ਵੱਡਾ ਫੈਨ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ ਨੂੰ ਚਾਰਲੀ ਚੈਪਲਿਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਨਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 17-18 ਸਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਜੋ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਹਰਕਤਾਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਲੈਣਾ, ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ ਦੇ ਮਸਤੀਖੋਰ, ਉਧਾਰ ਦੇ ਪੈਸੇ, ਜਬਰਦਸਤੀ ਦੀਆਂ ਦਾਵਤਾਂ, ਬੇਲੋੜੀ ਜ਼ੋਰ ਅਜਮਾਈਸ਼। ਇੰਨਾ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜੀ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ) ਨਾਲ ਭਿੜ ਗਏ। ਆਜ਼ਾਦ ਸਵੇਰੇ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁੜ ਅਤੇ ਸੁੱਕੀ ਰੋਟੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆ ਕੇ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁੜ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੁੜ ਖਾ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਭਗਤ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਟੁਕੜਾ ਖਾ ਲਿਆ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਸਾਰੀ ਥਾਲੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਮਜ਼ੇ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮਸਤੀ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨੇਊਧਾਰੀ ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਆਂਡਾ ਵੀ ਖਾਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਕੇ ਕਿ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ।

ਲੜਕਪਨ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਰੋ ਨਾਲ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੀ ਪਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਦੋਸਤ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਸਨ। ਗੱਲਬਾਤ ਮਸਤੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧੀ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ। ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਭਗਤ ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਰਾਜ਼ ਸੀ ਪਰ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ। ਅਗਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਗੇ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਲਿਖੀ ਸੀ।

ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਪੱਤਰ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇੰਟਰਨੈਟ ‘ਤੇ ਖੋਜ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਚਮਨ ਲਾਲ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਉਹ 5 ਫੁੱਟ 10 ਇੰਚ ਲੰਬਾ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਰਾਜਗੁਰੂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖਦੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਥਾਂ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਖੁਦ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਆਵੇਗਾ।

ਕੀ ਗਾਂਧੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਸਨ?

ਇੱਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਚਰਚਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬੇਤੁਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਵੀ ਸਨ? ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਝਿੜਕ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜਾਂ ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਉਮੀਦ ਕਿਉਂ ਕਰੇਗਾ? ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇੰਕਬਲੀ ਹਾਂ। ਜਿਸਦੀ ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਲੱਗਦੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਕੌਣ ਮਰੇਗਾ, ਕਿੰਝ ਮਰੇਗਾ, ਉਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਆਫੀ ਦੀ ਗੱਲ ਬਚਕਾਣੀ ਹੈ।

ਖੈਰ, ਇਸ ਚਰਚਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ‘ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਸਜ਼ਾ ਮੁਆਫੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਵੀ। ਇਰਵਿਨ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਹਿਰੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜੇਲ੍ਹ ਗਏ। ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬੈਰਿਸਟਰ ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਕੇਸ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਉਲਟਾ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਹਾ- ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਣ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਉਂਝ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜੇ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਨਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਉਂ ਪਾਉਂਦੇ, ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਬਣ ਗਏ ਹੁੰਦੇ। ਜੋ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੈਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ।

जिस धज से कोई मक्तल में गया वो शान सलामत रहती है

ये जान तो आनी जानी है इस जां की तो कोई बात नहीं

(मक़्तल रणभूमि)

ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਸਤਿਕ ਸਨ?

ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲਦਿਆਂ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਅਰਦਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਕਿਸੇ ਫਲ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਮੇਰਾ ਇਨਾਮ ਹੈ। ਧਰਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ, ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸਨ ਕਿ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਕਿਸੇ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਫਲਸਫਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਜੋ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਗਰੀਬ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਅਪਰਾਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਨੂੰ ਇਹ ਚੱਕਰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਰੱਬ ਦੀ ਇਸ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ। ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਕਦੇ ਸਮਾਂ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹੋ।

ਪਰ ਇਸ ਪਰਿਪੇਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੀ ਧਰਮ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਗੀਤਾ ਉਸ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ ਗੀਤਾ ਹੀ ਪੜਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਮੋੜ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਸਮਾਂ ਮਿਲੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹੇਗਾ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਅਕਾਲੀ ਦਰਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਤਿਲਕ ਦਾ ਗੀਤਾ ਰਹੱਸ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਪੱਖ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਆਸਤਿਕਤਾ ਵੱਲ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪੜਾਕੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਰੱਬ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਸੀ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਫਿਕਰ ਟੋਲਾ

ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਟੋਲਾ (ਗਰੁੱਪ) ਸੀ। ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਵਰਗਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਬਹੁੱਤ ਵੱਡੇ ਪੜਾਕੂ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ ਪਰ ਰੱਟਾ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਸਨ । ਇਹ ਟੋਲਾ ਇੰਨਾ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੇਮਜ਼ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਗਏ ਅਤੇ ਜੇਪੀ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਹੈ। ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟੋਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਆਖਰੀ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੂਰੇ ਟੋਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਕਾਟ ਅੱਜ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਾਂਡਰਸ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਬਸ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸਵਾਰ ਸੀ। ਖੈਰ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਥੋਂ ਬਚ ਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਾਨਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਰਾਜਗੁਰੂ ਪੂਨਾ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਜਿਸ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਰਾਜਗੁਰੂ ਕੋਲ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋਏ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅੱਧੇ ਪੂਨੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਪਿਸਤੌਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਜਦੋਂ ਫੜੇ ਗਏ ਤਾਂ ਪਿਸਤੌਲ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਕੋਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਜਨੂੰਨੀ ਲੋਕ ਸਨ।

ਇੰਨਾ ਜੋਸ਼

ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਜੋਸ਼ ਜੋ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਵੱਧ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਾਇਕ, ਕਮਜ਼ੋਰ, ਡਰਪੋਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਾਹੂਬਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਜਿਸ ਲਾਲਾ ਲਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਉਸੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਨ। ਕਈ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝੌਤਾ ਸੀ ਪਰ ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਸਾਵਰਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ ਪਰ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਬੋਸ ਜਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਉਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਇਹ 1928 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦਾ ਅਸਰ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਬੋਸ, ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਚਮਕਣ ਲੱਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਰਤੀ ਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੋਸ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਬੰਗਾਲੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਬੋਸ ਵੇਦਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹੀ ਕੰਮ ਜੋ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਸ ਦੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਅਤੀਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਬਰਾਬਰ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਗੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਗਾਵਤ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਦੀ ਪਰਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਖੜ੍ਹਦੀ, ਬੇਕਾਰ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਭੋਜਨ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਭਾਵ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸੋਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੁੱਲਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬੋਸ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਇਤਫ਼ਾਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਰਿਆ।

ਇਤਫ਼ਾਕ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਾਚਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਹੀ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਲੇ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੇਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ 38 ਸਾਲ ਜਰਮਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਨਹਿਰੂ ਅੰਤਰਿਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਦਖਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 7 ਮਾਰਚ 1947 ਨੂੰ ਜਰਮਨ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਗਏ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ 38 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਪਰਤੇ।

ਖੈਰ, ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਲੜ, ਅੱਖੜ, ਫੱਕੜ ਅਤੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਕੱਦ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਉੱਚੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣਾ ਨਹੀਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਵਿੱਖ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੇ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਭੂਰੇ ਆਉਣਗੇ। ਸਿਰਫਿਰਾ ਸੀ, ਉਹ ਪਾਗਲ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੋਗੇ। ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਲੋਕ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਕੌਣ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾਵੇਗਾ? ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਿਉਂ? ਚਿਖਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਮੇਲੇ ਕਿਉਂ? ਆਪਣੀ ਰੋਟੀ, ਆਪਣਾ ਕੱਪੜਾ, ਆਪਣਾ ਮਕਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇਨਪੁੱਟ- ਆਸ਼ੀਸ਼ ਪਾਂਡੇ