ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਹਰਿਦੁਆਰ-ਉਜੈਨ ਦੇ ਕੁੰਭ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਉਂ? ਜਾਣੋ 144 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸੰਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ
Maha Kumbh in Prayagraj: ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਕੁੰਭ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਨਾਸਿਕ ਵਿੱਚ ਗੋਦਾਵਰੀ, ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਪਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦਾ ਕੁੰਭ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ?
ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੁਣ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕੁੰਭ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਨਾਸਿਕ ਵਿੱਚ ਗੋਦਾਵਰੀ, ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਪਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ‘ਤੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦਾ ਕੁੰਭ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ?
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਉਦੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਦਾ ਕੁੰਭ ਰਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਮੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦਾ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਾਰੇ ਕੁੰਭ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਕੁੰਭ ਦਾ ਅਰਥ ਕਲਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਪੌਰਾਣਿਕ ਮਾਨਤਾ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਕਿਉਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੁੰਭ?
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਤਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਦੈਂਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਹਨ ਗਰੁੜ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਘੜਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਦੈਂਤਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਖੋਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਨਾਸਿਕ ਅਤੇ ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗੀਆਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਭਾਵੇਂ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ 850 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਧਰ, ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦਾ ਸਬੂਤ ਸਮਰਾਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਅਖਾੜਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਾਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਮਾਨਤਾ
ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਗੰਗਾ, ਯਮੁਨਾ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਥਾਨ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਅੱਜ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ
144 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦਾ ਆਯੋਜਨ
ਸੰਗਮ ਕੰਢੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ, ਸੰਤਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁੰਭ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ ਕਿ ਅਰਧ ਕੁੰਭ ਹਰ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਕੁੰਭ ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ 12 ਕੁੰਭ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਂਕੁੰਭ 144 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਮੇਲਾ 144 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਅਰਧ ਕੁੰਭ ਸਾਲ 2019 ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਾਗਰ ਮੰਥਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਰਗਾ ਸੰਯੋਗ
ਇਸ ਵਾਰ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 10 ਤੋਂ 12 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਇਕੱਲੇ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਗੇ। ਇੱਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਮਾਨਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦੌਰਾਨ ਸਵਰਗ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਾਘ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ, ਦੇਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਅਤੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਨਿਵਾਸੀ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਕੁੰਭ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਸ ਵਾਰ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।
ਜੋਤਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ, ਸ਼ਨੀ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਜੁਪੀਟਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਗਰ ਮੰਥਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਵੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ।
