ਲਾਹੌਰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਗਏ? ਪੜ੍ਹੋ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿੱਸੇ

Photo: TV9 Hindi

ਜੇਕਰ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਧਰਮ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1780-1839) ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਅਨਹੋਣੀ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹੀ ਮਸਜਿਦ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੀਨਾਰ ਕਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਥੇ ਜੋ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ‘ਤੇ, ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਮਸਜਿਦ ਕਿਉਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿੱਸੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।

ਲਾਹੌਰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਨਹੀਂ ਐਲਾਨੀਆ

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਤਾਬ, ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਸਿੱਖ ਜਿਲਦ 1 ਵਿੱਚ 1799 ਦੇ ਸਾਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿੱਖਿਆ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਲੋਕ ਖੁਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਆਗੂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ਼ 19 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ, ਲਾਹੌਰ ਅਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ, ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਰ ਲੇਪਲ ਗ੍ਰਿਫਿਨ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ- ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਸਿੱਖ ਰੂਲਰ ਆਫ਼ ਦ ਪੰਜਾਬ (1892) ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਇਮਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜੀਨ ਹੋਲਟ ਆਪਣੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ The Reign of Ranjit Singh ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਖਜ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਨਿਯਮਤ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।

ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਬੱਲ, ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਰਚਨਾ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਐਂਡ ਹਿਜ਼ ਟਾਈਮਜ਼” ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਸਜਿਦ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਧਰਮ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹਰ ਰਾਜੇ ਦਾ ਵੀ ਧਰਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇਮਾਮ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਫੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲਗਭਗ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਮਰਾਟ, ਜੋ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

Photo: TV9 Hindi

ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਾਇਆ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੇਵਕ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਪੂਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਕਸਰ ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਹਾਂ ‘ਤੇ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।

Photo: TV9 Hindi

ਧਰਮ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਹੁ-ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਜਰਨਲ ‘ਦਿ ਪੰਜਾਬ: ਪਾਸਟ ਐਂਡ ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟ‘ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ, ਮੁੱਖ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ, ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੁਦੀਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੁਦੀਨ (ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ) ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਗ੍ਰਿਫਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਯਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਕਲਾ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸੇਵਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, “ਦਿ ਹੈਰੀਟੇਜ ਆਫ਼ ਦ ਸਿੱਖਸ” ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਕਈ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਲਈ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਫੰਡ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਸਪਤਾਲ, ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ।

ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰ

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਸ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਨਿਆਂ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਿਆਂ ਜੋ ਨਸਲੀ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦ ਸਿੱਖਸ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਰਾਜ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘਵਾਦ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕੀਤਾ।

Photo: TV9 Hindi

ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿੰਦਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਉਸ ਦੇ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਦਇਆ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਧਰਮ ਵੰਡ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਪੁਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੇਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਗਵਾਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਿੱਤ ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਪਛਾਣ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਇੱਕ ਸਬਕ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਸ਼ਾਸਕ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ।