ਕੌਣ ਸਨ ਕਾਲੇ ਖਾਨ , ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਚੌਕ ਨੂੰ ਹੁਣ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਚੌਕ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ?

Sarai Kale Khan ISBT Chowk History: ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ (15 ਨਵੰਬਰ 2024) ਨੂੰ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇਖਾਨ ISBT ਚੌਕ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਚੌਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਮਹਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਨੇਤਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ 150ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਕੌਣ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਚੌਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ?

ਸਰਾਏ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਸਰੇ ਦੀ ਥਾਂ। ਸਰਾਏ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਰੁਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਦਿੱਲੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਲੰਘਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੱਖਣੀ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਨੇੜਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ, ਜੰਗਪੁਰਾ, ਖਿਜ਼ਰਾਬਾਦ, ਜੰਗਪੁਰਾ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਲਾਜਪਤ ਨਗਰ ਹਨ।

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਉਸਾਰੀ

ਇਹ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਚਟਗਾਂਵ (ਹੁਣ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ) ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਤੱਕ ਲੰਬੀ ਸੜਕ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਗ੍ਰੈਂਡ ਟਰੰਕ ਰੋਡ (ਜੀ.ਟੀ. ਰੋਡ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਰਾਏ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਲਈ ਹਰ 12 ਮੀਲ ‘ਤੇ ਇਕ ਸਰਾਏ ਵੀ ਬਣਵਾਈ ਸੀ।

ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ

ਕਾਲੇ ਖਾਨ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਇਸ ਆਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਰਾਏ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀ ਕਬਰ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸੂਫ਼ੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਹੈ।

ਇੱਕ ਮਾਨਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੁਰਜਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ

ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਚੌਂਕ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਅਤੇ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਦਰਗਾਹ ਹੈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ। ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵੀ ਇੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਇਸ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਮਥੁਰਾ ਰੋਡ ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਰੋਡ ਦਾ ਜੰਕਸ਼ਨ

ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਖੇਤਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਚੌਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਥੁਰਾ ਰੋਡ ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਰੋਡ ਦੇ ਜੰਕਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਐਨਸੀਆਰ ਦੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ (ISBT) ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਲਈ ਬੱਸ ਸੇਵਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਪਲਬਧ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਰਾਏ ਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਟਰੇਨਾਂ ਰੁਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਮੈਟਰੋ ਦੀ ਪਿੰਕ ਲਾਈਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਰੈਪਿਡ ਮੈਟਰੋ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਰੈਪਿਡ ਟਰਾਂਜ਼ਿਟ ਸਿਸਟਮ (ਆਰਆਰਟੀਐਸ) ਲਾਈਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸਰਾਏ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਆਵਾਜਾਈ ਕਾਫ਼ੀ ਆਸਾਨ ਹੈ।