ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ: ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਕਿਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਬਦਲੀ ਪਾਰਟੀ?

(Image Credit source: Daily Herald Archive/National Science & Media Museum/SSPL via Getty Images)

ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਫਿਰ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ, ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਏ.ਓ. ਹਿਊਮ ਨੇ 28 ਦਸੰਬਰ 1885 ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾ ਬਣ ਗਏ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਕਿਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ‘ਚ ਕਿੰਨਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ?

1857 ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਹਿੱਲ ਗਏ ਸਨ ਅੰਗਰੇਜ਼

ਦਰਅਸਲ 1857 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਬਗਾਵਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੀ ਬਗਾਵਤ ਦੁਬਾਰਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਏ.ਓ.ਹਿਊਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਣਾ ਸੀ। ਏ ਓ ਹਿਊਮ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਕਲਪ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਏਓ ਹਿਊਮ ਦਾ ਜਨਮ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 22 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਰਹੇ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਗਲਤ ਫੈਸਲਿਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1912 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਗੁਰੂ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਏਓ ਹਿਊਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਸਿਆਸੀ ਗੁਰੂ ਗੋਖਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਸਲਾਹ

ਭਾਵੇਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ 1915 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਘਰ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਗੁਰੂ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਨਾਲ ਹੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਦੇਖਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਲ 1917 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਇਹ 1947 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।

1901 ਵਿੱਚ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ 1901 ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਲਕੱਤਾ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੀ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਝਾੜੂ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਫੈਲੇ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।

ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਿ 1904 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਬੰਬਈ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਰਜ਼ਨ ਨੇ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਾਲੀਏ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਕਰਜ਼ਨ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਸੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ

ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਮਿਲੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਸੀ ਸੰਗਠਨ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਫ਼ਲ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਰ ਪਰਤਣ ਵਾਲੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1916 ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਖਨਊ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਣ ਗਏ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਚੰਪਾਰਨ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਨੇਤਾ ਬਣ ਗਏ।

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁਭਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਫੀਸ ਘਟਾਈ।

ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵਧ ਗਈ ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਫਿਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਗੂ ਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਗਏ।

ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ

ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ 1924 ਦੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਬੇਲਾਗਾਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 39ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ, ਸੀ ਰਾਜਗੋਪਾਲਚਾਰੀ, ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਡਾ: ਐਨੀ ਬੇਸੰਤ, ਸਰੋਜਨੀ ਨਾਇਡੂ, ਮਹਾਮਨਾ ਪੰਡਿਤ ਮਦਨਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ, ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ, ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ, ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸਫੁੱਦੀਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।