ਜਦੋਂ ਫੌਜੀ ਨਿਕਲੇ ਗੱਦਾਰ… ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੜੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ, ਪੜ੍ਹੋ ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸੇ

ਉਹ ਰਾਜਾ ਸਨ, ਕੱਪੜੇ ਹਲਕੇ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਘੁੜ ਸਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਪਰ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਜੰਗ ਇੱਕ ਆਮ ਸਿਪਾਹੀ ਵਾਂਗ ਲੜੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਨ। ਪਰ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਸੂਰ ਵਰਗਾ ਵੱਡਾ ਰਾਜ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਲੜੇ ਅਤੇ ਜਬਰਦਸਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਯਾਨੀ 20 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮੌਜੂਦਾ ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਜ ਦੇ ਦੇਵਨਾਹੱਲੀ (ਯੂਸਫਾਬਾਦ) ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1750 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ ਸ਼ਾਹਾਬ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਮੈਸੂਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਪਰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ 1761 ਵਿੱਚ ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਭਾਵ, ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਰਾਜੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕਹਿਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੱਦ-ਕਾਠੀ ਕਾਰਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੇਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਵੀ ਸਨ।

ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੱਸ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਕੇ ਇੰਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਲਿਖੀਆਂ। ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

43 ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਫੇਰ ਵੀ ਸਿੱਧੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਰਹੇ ਅੰਗਰੇਜ਼
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੈਸੂਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਟੈਕਸ ਟੈਕਸ ਵਜੋਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿਰਫ਼ ਨੌਂ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਹੀ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਮੈਸੂਰ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਸੂਰ ਇਕ ਰਿਆਸਤ ਸੀ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

14 ਫਰਵਰੀ, 1799 ਨੂੰ, ਲਗਭਗ 43 ਹਜ਼ਾਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਸੇਰਿੰਗਾਪਟਮ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬੱਚਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮਈ ਵਿਚ, ਸੇਰਿੰਗਾਪਟਮ ਕਿਲੇ ‘ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ।

ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ

ਗੱਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ ਝੰਡਾ

ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ੌਜ ਕੋਲ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਮਾਂਡਰ ਜਾਰਜ ਹੈਰਿਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ‘ਤੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਾਈ ਵਿਚ ਲੁਕ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਗੱਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਮੀਰ ਸਾਦਿਕ ਨੇ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਚਿੱਟੇ ਰੁਮਾਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੌਕਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਪਾਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਟੀਪੂ ਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਕਮਾਂਡਰ ਗਫ਼ਾਰ ਤੋਪ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ।

ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਬਿਪਤਾ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ

ਅਸਲ ਜੰਗ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਅਫਸਰ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਰ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪਗੜੀ ਪਹਿਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਸਨ, ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਗਏ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਬਾਹੀ ਟਲ ਗਈ।

ਟੀਪੂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਸੇ ਵੰਡੋ। ਕਾਲਾ ਬੱਕਰਾ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ਬਲਦ ਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਪਾਅ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਤਬਾਹੀ ਟਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਸਭ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਚਲੇ ਗਏ।

ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਕਮਾਂਡਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਣਾ ਛੱਡ ਕੇ ਫੌਰਨ ਉੱਠ ਗਏ। ਉਹ ਘੋੜੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ
ਫੋਟੋ ਕ੍ਰੈਡਿਟ: Pinterest

ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ

ਹੁਣ ਲੜਾਈ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਖੁਦ ਪੈਦਲ ਹੀ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ ਵਧਦਾ ਰਹੇ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਫੌਜ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵੀ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਲੜੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਵੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਸਾਥੀ ਰਾਜਾ ਖਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਜਾਨ ਤਾਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਜ਼ਮੀਰ ਖੁੱਸ ਜਾਂਦਾ। ਟੀਪੂ ਨੇ ਮੌਤ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੜਦੇ ਰਿਹਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਖੋ ਬੈਠੇ।

ਜਦੋਂ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਅੰਗਰੇਜ਼

ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਖੁਦ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬ ਦੇਖ ਰਹੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੁਣ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ। ਫਿਰ ਟੀਪੂ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਥਾਂ ਵਿਖਾਈ ਜਿੱਥੇ ਸੁਲਤਾਨ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਕੀ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਰੀਰ ਗਰਮ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ, ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਝੂਠੀ ਸੀ।

ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਟੀਪੂ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਭੇਜਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਲੋਕ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹਾ ਤੂਫਾਨ ਆਇਆ ਕਿ ਦੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਲੁੱਟਖੋਹ ਕੀਤੀ।