ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿਓ… ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ?

ਮੰਜ਼ਿਲ ਉਹੀ ਸੀ। ਰਸਤਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਦੂਜੀ ਧਾਰਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ, ਵਰਤ, ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਰਗੇ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜ਼ਾਲਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਲਿਆ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ ਤਾਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦਾ ਅਤੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਤਿਰੰਗਾ ਦੇਖਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚਮਕਦਾਰ ਚਿਹਰਾ ਸਨ।

ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਮਤ-ਬਹਾਦਰੀ-ਸਮਰਪਣ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਢੇ 23 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ-ਬੌਧਿਕ ਸਰਗਰਮੀ ਲਾਜਵਾਬ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ‘ਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ।

8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਦੀ ਉਹ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਾਰੀਖ਼

8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਕਰਕੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਕਿ ਬੋਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਧਮਾਕੇ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਜਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਖਾਲੀ ਬੈਂਚਾਂ ਵੱਲ ਹਲਕੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ ਗਏ। ਉਥੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪੈਂਫਲੇਟਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ। ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਐਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜਿਉਂਦਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਐਕਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੰਚ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਕੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਸੰਸਦ ਦੀ ਡਿਫੈਂਸ ਸਟੈਂਡਿੰਗ ਕਮੇਟੀ? ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਮੈਂਬਰ

ਜਾਣੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ਡੌਂਕੀ ਰੂਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ?

'ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ' ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਵੇਂ ਰਚਿਆ ਇਤਿਹਾਸ?

ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ

ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਬੇਲੋੜੇ ਕਤਲੇਆਮ, ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ।

6 ਜੂਨ 1929 ਨੂੰ ਸੈਸ਼ਨ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਿੱਜੀ ਰੰਜਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਾਗ ਹਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੀਵਾਨ ਚਮਨਲਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ) ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਗਲ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦਿਖਾਵਾ ਅਤੇ ਪਾਖੰਡ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨਿੱਜੀ ਹਿੱਤ ਜਾਂ ਭੈੜੇ ਇਰਾਦੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਸਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਅਥਾਹ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਆਦਰਸ਼ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਨੈਤਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਹੈ।

ਸਾਡਾ ਅੰਦੋਲਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵਾਜੀ, ਕਮਾਲ ਪਾਸ਼ਾ, ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ, ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਗੈਰੀਵਾਲਦੀ, ਲਫਾਯੇਟ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣਾ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ

ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ”ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਮੌਕਾ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ‘ਚ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਅਧਿਆਪਕ ਛਬੀਲ ਦਾਸ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨਪਸੰਦ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕ੍ਰਾਈ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ, ਰੂਸ ਦੇ ਹੀਰੋਜ਼ ਐਂਡ ਹੀਰੋਇਨਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਈ ਫਾਈਟ ਫਾਰ ਆਇਰਿਸ਼ ਫਰੀਡਮ (ਜਿਸ ਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦਵਾਰਿਕਾਦਾਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਰਾਜਾਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੀ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੀ ਕਿਤਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਛਾਪ ਕੇ ਵੰਡੀ। ਮੈਜ਼ਿਨੀ ਅਤੇ ਗੈਰੀਬਾਲਡੀ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀਆਂ ਸਨ। ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, 1883 ਦੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵੇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਿਆਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਬੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ, ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਸਫੋਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 46 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1929 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਇਹੀ ਕਥਨ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ?

ਕੀ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਖਿਲਾਫ ਵੱਡੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਜਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ? ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸਾਂਡਰਸ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਕੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤਿਆਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਵੀ ਕੌਂਸਲ ਕੋਲ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਾਤਾ ਵਿਦਿਆਵਤੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ, ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ। ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਬੇਚੈਨ ਸਨ।

ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼

26 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ, ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ, “ਸਾਰਾ ਡਰਾਮਾ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।” ਬਹੁਤੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। 5 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਮੌਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਛੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ, ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਅਦਾਲਤਾਂ ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹਨ। 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਨੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਵਿੱਚ ਅਰਜ਼ੀ ਦਾਇਰ ਕਰਕੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 4 ਅਕਤੂਬਰ, 1930 ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੂੰ ਅਰਜ਼ੀ ਭੇਜੀ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਇੰਨੀ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ‘ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਕੇ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਕੇ, ਮੈਂ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਾਂਗਾ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ – ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ।

ਸਾਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਨਾ ਦਿਓ, ਸਾਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੋ

20 ਮਾਰਚ, 1931 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸਦਾ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰੋਗੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਾਵਰ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਦੀ ਲਾਠੀ ਉਸ ਦੀ ਮੱਝ ਤੁਹਾਡਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਦੋਸ਼ ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਾਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। “

ਇਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਭੀਮਸੇਨ ਸੱਚਰ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਬਚਾਅ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ।” ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਨਹੀਂ।

ਮਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣਗੀਆਂ

ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮਿੱਤਰ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਬੈਰਕ ਨੰਬਰ ਚੌਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਸਨ। ਉਸੇ ਦੁਪਹਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ, “ਸਰਦਾਰ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ ਦੱਸੋ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?” ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਆਖਰੀ ਪਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਤੀ ਜਵਾਬ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਰ ਮੇਰਾ ਬਚਾਅ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉੱਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਉੱਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਚਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਅੱਜ ਮੇਰੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਜੇ ਮੈਂ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਫਿੱਕਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੰਨੀ ਵਧ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸਭ ਦੇ ਵੱਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਟ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।

ਮਾਂ, ਲਾਸ਼ ਲੈਣ ਨਾ ਆਵੀਂ!

ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਤੀਜੀ ਵਰਿੰਦਰ ਸਿੰਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਏ ਸਨ, ਪਰ ਜੇਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿਰਫ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਸੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਗੇ? ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਮਿਲੇ ਹੀ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।

ਸਿੰਧੂ ਨੇ 3 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਦਾਸ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੱਸਦੇ-ਹੱਸਦੇ ਆਪਣੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਭਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਬਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਲਾਸ਼ ਲੈਣ ਨਾ ਆਉਣ।” ਕੁਲਵੀਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਣਾ। ਕਿਤੇ ਤੁਸੀਂ ਰੋਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਰੋ ਰਹੀ ਹੈ। 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਵਕੀਲ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਜਾਣਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ।

ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੌਤ ਦਾ ਪਲ ਨੇੜੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਚਮਕ ਅਜੇ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ “ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੈਨਿਨ” ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸੌਂਪੀ। ਫਾਂਸੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ।