Indira Gandhi Birth Anniversary: ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਉਹ ਦਾਅ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ-ਖਾਨੇ ਚਿੱਤ ਕੀਤੇ?

Photo: TV9 hindi

1966 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿੱਗਜਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੂੰਗੀ ਗੁਡਿਆ ਮੰਨਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੇ. ਕਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿੰਗਮੇਕਰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੇਗੀ। ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁਣ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਚੋਣ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੱਦੀ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੋਸਾਈ ਨਾਲੋਂ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਲੱਗਿਆ। ਪਰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਉੱਭਰੀ ਕਿ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਜਨਮਦਿਨ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿੱਸੇ ਪੜ੍ਹੋ।

ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 24 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਦਨ ‘ਚ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਸੋਕੇ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਰੋਕ ਕੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਪਾਰ ਘਾਟਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਭੁੱਖਮਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਾਅ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ।

ਅਮਰੀਕੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਉਡਾਇਆ ਮਜ਼ਾਕ

ਅਨਾਜ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਾਰਚ 1966 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ “ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਨੇਤਾ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਆ” ਵਰਗੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੰਦਰਾ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਿੰਡਨ ਜੌਨਸਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੀ। ਜੌਨਸਨ ਨੇ 30 ਲੱਖ ਟਨ ਅਨਾਜ ਅਤੇ 9 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਹਾਇਤਾ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਫੰਡ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਪਏ।

Photo: Getty Images

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉੱਦਮਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੀ ਅਮਰੀਕੀ ਫੇਰੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕਦਮ ਉਹ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਮੋਰਚੇ ‘ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਧਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।

ਅਮਰੀਕਾ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ

ਅਮਰੀਕੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨੇ ਖੁਰਾਕ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘੱਟ ਕੀਤਾ। ਵਧੇ ਹੋਏ ਉਤਪਾਦਨ ਨੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਥਿਰ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਗੁੱਟ ਨਿਰਲੇਪ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ, ਦਾ ਅਮਰੀਕਾ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। 6 ਜੂਨ, 1966 ਨੂੰ ਰੁਪਏ ਦਾ 36.5 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਇਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ‘ਤੇ ਚਾਰਿਓ ਪਾਸੇ ਹਮਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਏ।

ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮੈਨਨ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਬੋਲਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਨਿੰਦਾ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਨੰਦਿਨੀ ਸਤਪਤੀ, ਇੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਗੁਜਰਾਲ, ਉਮਾ ਸ਼ੰਕਰ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਦਵਾਰਿਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮਿਸ਼ਰਾ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਵੇ।

ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਬੰਬਾਰੀ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਜੌਹਨਸਨ ਨਾਰਾਜ਼ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਰੋਕੀ ਜਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਗਈ।

ਆਰ-ਪਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

1967 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਚੋਣ ਲੜੀ ਸੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀਵਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਤੋਂ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਦੂਰੀ ਵੀ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੱਕ ਟੁੱਟ ਗਈ, ਪਰ ਉਹ ਅਡੋਲ ਰਹੀ। ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 283 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ, ਜੋ ਕਿ 1962 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 78 ਘੱਟ ਸਨ।

Photo: Getty Images

ਨੌਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣੀਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਨ। ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ, ਮੋਰਾਰਜੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੀ।

ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਹੈਰਾਨ

ਸਿੰਡੀਕੇਟ ਦੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਐਸ. ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਜੋਂ ਦੂਜਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਡਾ. ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁਭਾਇਆ। ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਪੀ.ਐਨ. ਹਕਸਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਹਨ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਗਰੀਬ-ਪੱਖੀ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

16 ਜੂਨ, 1969 ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਏਜੰਡੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਰਾਹੀਂ 14 ਨਿੱਜੀ ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੁੱਟ

1 ਨਵੰਬਰ, 1969 ਨੂੰ, ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਜਲਿੰਗੱਪਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਹੋਈ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕੀ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਝੁਕਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੁੱਟ ਪੈ ਗਈ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲ 429 ਵਿੱਚੋਂ 310 ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਰ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਧੜੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ (ਓ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਹੁਣ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ, ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਪੂਰਨ ਸ਼ਾਸਨ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੋਵਾਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰੂ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਸਮੇਤ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਲੋੜ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇੰਦਰਾ ਹਟਾਓ

ਸਮਾਂ ਸਹੀ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਪਰਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਗਰੀਬ-ਪੱਖੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1971 ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਵਾ ਲਈਆਂ। ਵਿਰੋਧੀ ਮਹਾਂਗਠਜੋੜ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ, ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗਰੀਬੀ ਮਿਟਾਓ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਹਟਾਓ। ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 352 ਸੀਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੀ ਚੁਣੌਤੀ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਦਖਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ‘ਜੇ’ ਅਤੇ ‘ਪਰ’ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸੱਤਵੇਂ ਬੇੜੇ ਦੀਆਂ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। 93,000 ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੱਗੇ ਉਤਾਰ ਤੇ

ਪਰ ਨਿਘਾਰ ਅੱਗੇ ਸੀ। 1974 ਤੱਕ, ਦੇਸ਼ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਵਨਿਰਮਾਣ ਅੰਦੋਲਨ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ ਜੋ ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪੂਰੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰਨ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਬਿਹਾਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। 12 ਜੂਨ, 1975 ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਫੈਸਲਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਏਬਰੇਲੀ ਤੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਆਖਰੀ ਤੂੜੀ ਸੀ।

ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਸਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ, ਹਰ ਫੈਸਲੇ ‘ਤੇ ਹਾਵੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 25 ਜੂਨ, 1975 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਅਗਲੇ 21 ਮਹੀਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਭਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਖੁਫੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 1977 ਦਾ ਚੋਣ ਜੂਆ ਉਲਟਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਹ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰਾ, ਉੱਥੇ ਅਸਲੀ ਕਾਂਗਰਸ

ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਦੇਵਰਾਜ ਉਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਉਭਰੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1980 ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਸਲ ਕਾਂਗਰਸ ਉਹੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸਨ। 23 ਜੂਨ, 1980 ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਵਾਈ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਣ ਆਵੇਗਾ? ਅਟਕਲਾਂ ਜੋ ਵੀ ਹੋਣ, ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪੱਕਾ ਜਵਾਬ ਅਣਜਾਣ ਰਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮੇਨਕਾ ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੋਨੀਆ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

Photo: Getty Images

ਰਾਜੀਵ ਝਿਜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ 1981 ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਅਮੇਠੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਰਾਜੀਵ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।

1989 ਤੋਂ 2024 ਤੱਕ ਹੋਈਆਂ ਦਸ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਗੱਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਛਾਇਆ ਰਿਹਾ। ਕਾਂਗਰਸ ਪਿਛਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹਾਰ ਗਈ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਉੱਤੇ ਪਕੜ ਅਜੇ ਵੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਹਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ।