Year Ender 2023: ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਫੌਜ, ਫਰਾਂਸ-ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਿਆ, ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਚਿਆ ਇਤਿਹਾਸ
ਗਲੋਬਲ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਰੈਂਕਿੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਕੋਲ 145 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜ ਹੈ। ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਰਡਰ ਮਿਲਿਆ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਲ ਕੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।
Pic Credit: TV9Hindi.com
ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗਲੋਬਲ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਦੀ 2023 ਰੈਂਕਿੰਗ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੈਂਕਿੰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਫੌਜ ਹੈ। ਗਲੋਬਲ ਫਾਇਰਪਾਵਰ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਟਰੈਕ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 145 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ 2023 ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਰੈਂਕਿੰਗ ‘ਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਰਜਾ ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਫਰਾਂਸ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।
ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਰਡਰ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨੋਂ ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ, ਸੈਨਾ, ਹਵਾਈ ਅਤੇ ਜਲ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਲ ਕੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।
ਛੂਹ ਲਿਆ 16,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਅੰਕੜਾ
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਗਤ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਰਿਕਾਰਡ 2023 ਵਿੱਚ 16,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਿਛਲੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ ਨਾਲੋਂ ਲਗਭਗ 3,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵੱਧ ਹੈ।
ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 2016-17 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 2022-23 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ 10 ਗੁਣਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। 2016-17 ਵਿੱਚ 1,521 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ 2013-14 ‘ਚ 686 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ 10 ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਨਿਰਯਾਤ ‘ਚ 23 ਗੁਣਾ ਵਾਧੇ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬ੍ਰਹਿਮੋਸ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਅਤੇ ਤੇਜਸ ਸਪੇਸਕ੍ਰਾਫਟ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੰਗ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। 2024 ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 100 ਭਾਰਤੀ ਕੰਪਨੀਆਂ 85 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਹਥਿਆਰ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੀ ਘਟੀ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਸ
ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਕੇਰਲ ਦੇ ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਪੈਂਗੋਡ ਮਿਲਟਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਫੌਜ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘FRINJEX-23’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਸੀਆਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਫੌਜ ਨੂੰ ਐਡਵਾਂਸਡ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਮਿਲੇ
ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਲਈ GSAT-7B ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਨਤ ਸੰਚਾਰ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਫੌਜ ਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਨਿਊਸਪੇਸ ਇੰਡੀਆ ਲਿਮਟਿਡ (NSIL) ਨਾਲ ਕਰੀਬ 3000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਰੋ ਇਸ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਬਣਾਏਗਾ।
ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਦਾ ਸਫਲ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
ਜਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਮਿਡਲ ਰੇਂਜ ਸਰਫੇਸ ਟੂ ਏਅਰ ਮਿਜ਼ਾਈਲ (MRSAM) ਦਾ ਸਫਲ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤਾ। MRSAM ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇੱਕ ਐਂਟੀ-ਸ਼ਿਪ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਡੀਆਰਡੀਓ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਏਰੋਸਪੇਸ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼ (ਆਈਏਆਈ) ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਅਗਨੀ-1, ਇੱਕ ਮੱਧਮ ਰੇਂਜ ਦੀ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਦਾ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਏਪੀਜੇ ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਟਾਪੂ ਤੋਂ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਨੀ-1 ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਮਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਾਲ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਡੀਆਰਡੀਓ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧੀ
ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ, ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਕਲਵਾਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਪਣਡੁੱਬੀ, INS Vagir ਨੂੰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ‘ਚ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਰਾਡਾਰ ਸਿਸਟਮ ਦੁਨੀਆ ‘ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਰੀਆਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪਣਡੁੱਬੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ 15ਬੀ ਗਾਈਡਡ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਟੀਲਥ ਡਿਸਟਰੋਏਰ ਦ ਕ੍ਰੇਸਟ ਆਫ ਯਾਰਡ 12706 (ਇੰਫਾਲ) ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਜੰਗੀ ਬੇੜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਹਾਜ਼ ਬ੍ਰਹਮੋਸ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਦਾਗਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਰਿਹਾ ਭਾਰਤ
ਰੱਖਿਆ ਖਰੀਦ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਡੀਏਸੀ) ਨੇ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ 97 ਤੇਜਸ ਮਾਰਕ 1-ਏ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ 156 ਪ੍ਰਚੰਡ ਅਟੈਕ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਹਾਜ਼ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੌਦਿਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਲਗਭਗ 1.1 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਹੈ। ਰੱਖਿਆ ਖਰੀਦ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕੀਮਤ 2 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਰਡਰ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੇ ਵੀ ਕਰੀਬ 45,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੌਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ‘ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ 12 Su-30 MKI ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ
ਇਸ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਬ੍ਰਹਮੋਸ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਵੇਚਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ ਸਗੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਰਣਨੀਤਕ ਭਾਈਵਾਲੀ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮੋਸ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਐਕਟ ਈਸਟ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।