ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਈ? ਸਿਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਣੋ ਇਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

Mangalsutra Concept: ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਸਿਆਸੀ ਹਲਚਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਉਦੋਂ ਉਠਿਆ ਜਦੋਂ ਪੀਐਮ ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਚੋਣ ਮਨੋਰਥ ਪੱਤਰ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਣ ਦੇਣਗੇ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਬਿਆਨ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਂਗਰਸ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨਾ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਬਾਰੇ ਕਈ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਅਹੁਤਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਮੰਗਲੀਅਮ

ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਾਗਾ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਰੂਪ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਹੈ। ਅਥਰਵੇਦ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਹੁਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਜਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਗਮ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਲਾੜਾ-ਲਾੜੀ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਰ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਥਾਲੀ ਜਾਂ ਮੰਗਲਯਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ?

ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਦ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨੂੰ ਤਾਮਿਲ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਸਿਲਪਧਿਕਾਰਮ ਕੋਵਲਨ ਅਤੇ ਕੰਨਗੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਥਾਲੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਰਸਮ ਸੀ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਵੈਮਵਰ ਵਿੱਚ ਥਾਲੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੀ। ਇਸ ਲਈ ਥਾਲੀ ਤਾਮਿਲਾਂ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਲੇ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਧਾਗਿਆਂ ਨੂੰ ਹਲਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਕੇ ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾੜਾ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾੜੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੋਂਡ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮਾਲਾ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾਕਟਰ ਊਸ਼ਾ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਸਿਰਫ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਹੀਰੇ, ਪੇਂਡੈਂਟਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਗੇ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾੜੀ ਨੂੰ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਸੀ।

ਬਾਲਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਅਤੇ ਮੀਰਾ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਜਵੈਲਰੀ: ਦਿ ਡਾਂਸ ਆਫ਼ ਦਾ ਪੀਕੌਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, “ਗਹਿਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਉਹ ਕੇਵਲ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਸਨ ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਥਰਵੇਦ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਲਾੜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤੀ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਇਹ ਲੜਕੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।”

ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਸੂਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ‘ਵਿਆਹ ਦੇ ਗਹਿਣੇ’ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਧਾਗਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ੁਭ ਮੌਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਹਲਦੀ ਜਾਂ ਕੁਮਕੁਮ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜਿਆ ਇੱਕ ਧਾਗਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਬਜ਼ ਦੇ ਬਿੰਦੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰਦਨ ਜਾਂ ਗੁੱਟ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੰਗਲ ਸੂਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨੂੰ ਥਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਮ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਜਾਂ ਖਜੂਰ ਦੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਗੋਂਡ, ਸਵਾਰਾਸ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਲਾੜਾ ਲਾੜੀ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਥੇਲੀ ਦੇ ਪੱਤੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਧਾਗਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਮਣਕੇ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ

ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਆਮ ਪੀਲੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਮਣਕਿਆਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਕੋਈ ਘੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਲੇ ਮੋਤੀ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਰੂਪ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਨਾ ਦੇਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਮਣਕੇ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਮਿੱਠਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲਸੂਤਰ ਵਿੱਚ 9 ਮਣਕੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਇਹ ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਨੌਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ 9 ਮਣਕੇ ਧਰਤੀ, ਪਾਣੀ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।