ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਜਿਸ ਨੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਦਾ ਰਾਹ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ

ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ (Jawaharlal Nehru) ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਇੱਕ ਖਬਰ ਨੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਲੜਾ ਭਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੱਫੀ ਪਾਈ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੇ. ਕਾਮਰਾਜ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੇ ਉਸ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ਬਰ ਕੀ ਸੀ?

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਵੀ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੌਕਸ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦਿੱਲੀ (Delhi) ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਚੌਕਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਗਾਵਤ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਜੇ.ਕੇ. ਚੌਧਰੀ ਬਿਮਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਫੌਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਚੌਧਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਮੌਕੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫੌਜ ਦਾ ਮਾਰਚ ਪਾਸਟ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ…

ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤਿਆਗਰਾਜ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ‘ਚ ਕਾਫੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਈਅਰ ਪੀ.ਆਈ.ਬੀ. ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਯੂਐਨਆਈ ਚ ਕੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਸ਼ਾਮਲ। ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਮੋਰਾਰਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਨ। ਨਾਇਅਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕਾਂਤੀ ਭਾਈ ਅਤੇ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕ ਵਿੱਤ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਤਾਰਕੇਸ਼ਵਰੀ ਸਿਨਹਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਚ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੇਖੀ, ਜਿਸ ‘ਚ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਟਿੱਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ।

ਹਾਜ਼ਰ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੋਰਾਰਜੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਨੇਤਾ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਚੋਣ ਲੜਨਗੇ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣਗੇ। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ , ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਬੀਜੂ ਪਟਨਾਇਕ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਲਵੰਤ ਰਾਏ ਮਹਿਤਾ, ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪੀਸੀ ਸੇਨ ਅਤੇ ਸੀ.ਬੀ. ਗੁਪਤਾ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਸੀਨੀਅਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹਨ। ਕਾਂਤੀ ਦੇਸਾਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਇਅਰ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ, ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹੋ।”

ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਹਿਮਤੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ

ਨਈਅਰ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਉਸੇ ਦਿਨ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਂ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, “ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਚੋਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂ ਮੋਰਾਰਜੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ।” ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਨਾਇਅਰ ਨੂੰ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਮੋਰਾਰਜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਕਿ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਨੇਤਾ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨਾ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਹਿਮਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਸੁਝਾਇਆ ਸੀ।

‘ਜੇਪੀ ਗੁੰਮਰਾਹ ਹਨ, ਇੰਦਰਾ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ’

ਮੋਰਾਰਜੀ ਭਾਈ ਨੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਨੂੰ “ਗੁੰਮਰਾਹ” ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ “ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ” ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੇ. ਕਾਮਰਾਜ ਵੀ ਸਹਿਮਤੀ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਗਵਾਹ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਨੇ ਯੂ.ਐਨ.ਆਈ. ਟਿੱਕਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਖਬਰ ਚਲਾਈ ਸੀ।

“ਸਾਬਕਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਦਾਅਵੇਦਾਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹਨ। ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਚੋਣ ਲੜਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਣਗੇ। ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੂਤਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਣਗੇ।”

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਛਪੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਨਈਅਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। “ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ, ਪ੍ਰੈਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਛਾਪੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।”